Juletrefest på Årebrot medan «Ike» Eisenhower var president i USA

Av Fridtjov Urdal (1952)

Kor lenge det har vore slik veit eg ikkje, men det var fast. Andre dag var det juletrefest i skulehuset. Somme heldt på at det var i skulehuset, andre meinte det var på. Men kor det no var, dit kom alle. Det vil seie ikkje så svært mange, så det vart lagt godt merke til kven som ikkje var der. Dessutan kunne det vere ein liten flokk med utflytte som var heime i jula som óg møtte opp. Til og med bydamer med høge helar kunne det vere, og alle visste kven dei inngifte var.

 

I regelen regna det, men eg har óg tydelege minne etter kalde kveldar med raudt solfallslys ute bak ein blåsvart Batalden. Folk kom medan det enno var lyst, så juletrefesten må ha byrja i tre-fire-tida og slutta så ein nådde heim til eit litt seint fjøsstell. Men det fekk no gå for ein gongs skuld.

Vi kom heller tidleg for mor mi skulle spele på orgelet, så ho måtte vere tidleg på plass. Eg har eit minne om at gangen var stuvande full av karar i besteklede og breie slips. Sigarettrøyken låg i kvasse blå striper. Gangen var ikkje så stor, så dei kan ikkje ha vore så svært mange, men mange nok til at røystene vart eit surr, i alle høve når ein høyrde dei nedanfrå. Folk for inn og ut av dører, og dei ute i gangen stod flittig i vegen for dei i viktig ærend og det var det heile tida.  Inn og ut av kjøkenet, inn i stova, opp trappa til loftet var det berre så halvveges, eller mindre lov å gå opp. Kottet på sida av trappa, det som alltid var låst, var det mest mystiske av alt. Kva var det der? Var det derifrå nissen kom? Vi visste kven han var. Det var han Henrik.

Det var ikkje så mange vaksne karar som var frimodige nok til å take på seg ei slik rolle. «No må de sjå til å kome inn og ikkje stå her ute. Vi skal begynde snart» Karane lest ikkje høyre og snakka om kva tid silda kunne kome og kvar «Hjorten og Shartsen» var å leita. Kor det var før lyset kom, kva russen og amerikanarane dreiv på med? Det heldt dei på med heilt til ein sa: «Nei, vi får vel sjå oss inn. Dei er vel komne dei som kjeme no». Då var det tid å gå inn. Der  var det dirrande varmt, den svarte Pax-omnen dura av eld. Pultane var sett opp i rekkjer til bord og alle langbenkane var borne ned. Det var ein seremoni berre det.

Alle likte ikkje nissen

Inne stod juletre overhendig høgt og vidt med stjerna høgt opp under taket. I alle høve såg det slik ut den gongen, trur eg. Det var alltid einkvann som la merke til om det var kjøpt ny pynt. Og der var ei kule eller ein engel som dei visst hadde vore kjøpt før krigen. Under krigen var glaskulene, som alt anna, av papir.  Når det store skåpet var drege ut frå nordveggen, og det hekk snor frå det til midt på fyrste glasposten på vestre veggen, og det hekk flagg på snora, då skjøna vi at vi skulle få sjå sketsj. Men det var det enno lenge til for fyrste skulle dei ynskje velkomen, spele og synge julesongar, lese juleevangeliet, synge meir julesongar og så var det gang kring juletreet. Ungane i inste ringen om vi var så mange at vi rakk i hop, om ikkje så var der ei omsorgsfull tante som skøytte på så vi rakk i hop. Over sjø og land raska reven over isen og helste på grøne glitrande både ein og to gonger. Det var stearinlys på juletre den gongen. «Pass deg så det ikkje dryp på deg». Vi kraup under tre, benkar og bord. Vi venta på nissen, eller rettare vi venta på posen med snop eller frukt. Det var ikkje alle som likte nissen. Han Henrik var kjekkare utan maske. Det verste var om nissen snakka til oss, for då måtte vi svare og då høyrde folk på oss. Det kunne gå ord om ein hadde svart nissen slik eller slik, og om ein ikkje svarde var det like gale det óg. Helst ville vi ut og leike i mørkret med lommelykter vi hadde fått til jul.

Dette er så langt attende i tida at dei skjemdalaust hadde med seg bommer med påsmurde skjever av kjøpebrød, som var skorne på skrå og dermed opphøgde frå skjever til smørbrød. Vi fekk små brusflasker med spikarhol i korken slik at dei skulle vare lenge. Men vi lærde tidleg at det som er godt tek fort slutt same kor lite holet er. Det klirra i glas, koppar og fat. Det vart sunge. Ut med tome fat og inne med fulle. «Det er berre å forsyne seg». Men alle visste likevel at alt vart lagt merkje til av alle, sjølv dei som ikkje brydde seg om slikt gjorde det.

Ein del av verdsordninga

Så måtte ein gå rundt tre vel og lenge, og det vart sunge. Det lyser i stille grender av grøne glitrande i himmelrik ein stad, er sjelens pilgrims gang. Alt det folk kunne utanboks og det var ikkje lite. Det tok si tid før ein kom i gong med loddtrekkinga slik at skjerf, handdukar, vottar, hekladukar, kaker og kringler kunne byte eigar. Men det alle venta på var fruktkorga i raudt cellofanpapir. Det var lodd på bok der namn var sirleg oppskrivne og det var lodd på farga lappar. Dette var den tid folk hadde reie blanke pengar og blå femmarar, og ein heil brun tikroning vart sett på som skryt. Pengane vart sylta ned på norgesglas til gode formål. Sume la dei fleirfarga lappane i nummerete liner på bordet, andre hadde dei i bunkar, så når opplesaren sa Grøn H 47 såg dei med ein gong at det ikkje var dei. Deretter var det rundt og rundt juletre att før folk tusla seg frå stovevarmen og ut i gangen. Dei ynskte kvarandre god jul og nyår, fekk på seg ytterkleda, takka for laget og for ut i mørkret og heimover i små flokkar, som tynntest ut for kvart tun. Den tid Lyndon B. Johnson var president var mykje annleis, men juletrefest andredag var framleis ein del av verdsordninga.

Tradisjonen var at det var dei unge som laga til festen og stod for programmet, som utifrå dagens mål ikkje var all verden, men vel meint. Det vi gjorde var så vidt alminneleg at det truleg skal ei ettertid til for å sjå og tenkja over kva det var, og kva ein var ein del av. Arbeidet med å få i stand juletrefesten var eit overgangsritual som sette skilje mellom barndom og tidleg ungdom. Var ein trudd til å vera med å stå for juletrefesten var ein på veg inn i det vaksne samfunnet. Det var heller ikkje gjort med berre ein fest, dei fleste hadde ei tenestetid med minst tre juletrefestar. Det byrja etter det eg hugsar jula etter at ein hadde gått ut av skulen, eller året etter. Kor vidt det vart diskutert eller gjort noko vesen av at ein i år skal vere med å lage til juletrefest har eg i dag ikkje noko minne om. Truleg var det berre slik det skulle vere. Slik var det med det meste, det var ikkje så mange måtar å gjere det på. Rituala var faste, det var detaljane som måtte diskuterast og det vart dei, men aller mest andre og for festen heilt uvedkomande ting. Eg trur vi kalla oss «Kometen», og i den hadde vi ein stad å møtast i førjulstida og festen var så langt i frå hovudsaka. Det var dei eldste som hadde makta, sjølvsagt. Dei hadde vore med før og visste korleis det skulle vere og hadde vore. Dei visste kvar brusen skulle kjøpast, og kvar appelsinane og snopet til nissesekken skulle skaffast, og alt det hitt, som innkjøp av nye flagglekkjer til treet og kasting av gamalt gulna glitter.

Umerkande rann vår tid ut

Eit år hadde overskotet vore så stort at ein kjøpte elektriske juletrelys. Det vart ein stor diskusjon. Kva gjer ein med leidningen? Legg ein han på golvet så folk kan snåve i han når dei går rundt juletre, eller endå verre, om ein går med fulle kakefat?  Skulle ein henge han i taket vart det merkje i målinga, osv. Det vart luftboren straum til treet og dei små fleirfarga stearinlysa vart verande i øskjene sine. Vi teikna bilete på tavla og skreiv god jul, las opp dikt og stykkje der publikum i blinde hadde sett inn adjektiv. Ein freista seg på satire til og med, men umerkande rann vår tid ut. Tidsskifta kjem umerkande på oss, dei er naturlege rett og slett. Som det står i den store bok: Det er ei tid for alt.

 

Opplysing: Dweight D. Eisenhower, også kalla Ike Eisenhower, var president i USA frå 1953 til 1961. Lyndon B. Johnson frå 1963 til 1969.