I den gode saks teneste

Fyrst ei åtvaring frå forfattaren Fridtjov Urdal. Han åtvarar lesarane mot å lese dette som historiske sanningar. Det nyttar ikkje. Han minner om anekdoten om litteraturvitaren som kom dit forfattaren Olav Duun var frå og leita etter ein foss. Lokalbefolkninga svara berre at «Trong han Olav ein foss så skreiv han seg ein foss». Forteljinga «I den gode saks teneste» er med i boka «Juleglimt», som Selja forlag gav ut i 2008. Der er Fridtjov Urdal ein av 20 kjende vestlendingar som skriv om jula.

«Då eg selde julehefte» har Fridtjov Urdal kalla dette databilete. Det er nytt av året.

Av Fridtjov Urdal

Eg voks opp i den tid då vi levde under den amerikanske atomparaplyen og vi var radioaktive kvar haust når russarane prøvde bomber på Novaja Semlja, men det brydde vi oss ikkje om. Det var verre at jula drygde så lenge før ho kom.

Det var ei uendes tid å vente. Men oppe på loftet sto det ein gammal eplekasse og lukta jul. Den var forbode område, for der stod skoøskja med julepynten. Den var det strengt forbode å røre, ein kunne komme til å knuse kulene og vase i hop flagglekkjene og kva skulle ein då ha på juletreet? Men stabelen med dei gamle julehefta var det ikkje fullt så nøye med.

Det var alltid snø i julehefta, dess eldre julehefte, dess meir snø og brune tømmerhus. Stundom var det bilete av nakne heidningar frå Afrika, og i  ”Samenes venn ” var der reinsdyr og telt. Den tid venta vi ikkje berre på jula, vi venta på snø og såg etter ring rund månen. Det regna i alle høve alltid når ein skulle selje julehefte, bles gjorde det óg. Andre laurdag i adventa måtte ein i veg. Det var ho tante Helena, som var med i alle misjonane, både indre og ytre og saniteten, som sto for julehefte-distribusjonen i søre delen av bygda. Det var berre å følgje kallet når dagen og timen var komen. Godt innsnørt i regnklede stod eg i det vesle grønmåla, brennheite tante-kjøkenet.

På den blårutete voksduken låg bunkane med hefte. Så og så mange av kvart slag. Kundekrinsen var fast, så det var meir for utdeling enn sal å rekne. Dei var pakka så og så mange i solid brunt papir. Det hadde vore like greitt for henne om ho hadde teke dei med seg på foreiningane og delt dei ut der. Men det var ikkje slik det skulle gjerast. Det var nok oppdraging ho hadde i tankane, og formaningane sat laust. Alt laut nemnast, frå å passe på pengane til å turke godt av seg på føtene. «Ikkje dra skit inn i bislaga til folk og aldri gå inn til folk utan å ta av deg støvlane. Dei skal stå i bislaget. Ikkje ta i blada med våte fingrar, turk av deg fyrst så dei ikkje verte flekkete, hugs dei skal vere fine, dei skal seljast. Og så trenge du no ikkje svare på alt dei dei spør om sør i gardane, og får du greie på noko, så bere du da ikkje vidare. Det er ikkje god skikk». Det vart aldri sagt noko om kva det var ein ikkje skulle svare på, eller ikkje bere vidare. Det var slik det var og trong ikkje forklarast.

«Ta no med deg ei lommelykt»

Å selje julehefte var viktig, det gjekk til store og viktige saker, noko gjekk til redningskøytene, noko til fiskarane og samane, og resten gjekk til heidningane i Afrika og på Madagaskar. Det var eit heilt lite verdsansvar å bere rundt på. Det kan ikkje ha vore så mange hefte av kvart, for bygda var ikkje så stor. ”Sjå her har du tolv kroner i vekslepengar” . Portemonéen var grå med gullblank lås og lukta plastikk og kamferdrops.  ”No må du ikkje væte deg ut og ikkje klatre over grindane og rive sunde oljeklenå. Banke på og vente te dei seie kom inn.” Å, eg lova saktens vel.  Så stod ein ute på tunet i eit par Viking gummistøvlar, sydvest og ein litt for kort svart regnfrakk med brun fløyelskrage. Skuleranselen sprengpakka med julelesnad. ”Helse pent og takke, og ikkje drøle vekk tida så du mørkna ute». Eg skulle vere heime før ho skulle i fjøsen.” Og ta no med deg ei lommelykt for sikkerheits skuld.” Så var det berre å gje seg i veg ut i verda. Bassen fylde med til søre grinda, og eg viste han ville stå der når eg kom att.

Fjorden gjekk kvit, vindflagene fór lik mørke skuggar på vikar og sund. Det ula i telefonstrengene, det sikla og rann vatn etter alle berg og det surkla under støvlane. Ein kom ikkje langt før ein hadde ei våt, kald rand mellom regnfrakken og støvelkanten. Men det var som det skulle vere. Det var ikkje kome veg i dei tider, berre ei rås bort etter bergnakkar og myrar. Det var eit godt stykkje like sør i Brotet til ho Inger og han Johannes. ”Du kan byrje der, og så teke du dei føre deg heimover.” Det var vått og langt før ein kom inn på det blå kjøkenet hennar Inger. ”Å, nei stakkars deg så våte du er, set deg no bort åt komfyren og turk deg litevetta. Ryse kor da rigne. Du er flinke du som går og sele hefte heile dinna longe vegen.»

Inne var kjerringane einerådande

Det var i hardaste julestria og det var rundvask i mest kvart hus bort i gardane. Glas stod nakne utan blomstrar og gardiner, og inne var kjerringane einerådane. Dei karane som var heime, var stort sett jaga or stovene. Dei sat kring i nausta og vedhusa. Nei, no var det ikkje levande inne for folk. Det var så vidt ein fekk strekt seg på divanen etter middag, før ein vart send på dør att ein slik dag. Det høyrdest øksehogg frå vedhusa. Dei utdrivne stod og kløyvde juleved. Ein måtte innom der og få unnagjort ritualet. Om det var den karen som var ute og kva ærend ein fór i ? ”Julehefte?”  Ja, dei hadde no hefte frå i fjor liggjande. ”Ja, men desse var nye.” Å, det var vel det same som stod i dei. Kor det stod til heime? Om det var noko nytt borte i gardane? Ein måtte vel vete slikt når ein fór og rak. Nei, dei skulle så visst ikkje ha julehefte for heidningemisjonen . Det vart no aldri lese. ”Du får høyre me hinne som er inne, om du sleppe inn då.”

Kjerringane kom ut i bislagdøra med raude vaskehender. ”Ka dinna karen ve?” Dei visste kva det var, men dei spurde likevel. Det skulle vere slik. «Nei, julehefte no mitt i vaskinga, da er ho Hilina so har sendt deg». Og så vart ein sleppt inn på heite kjøken, der stod det dampande vasspanner på komfyren. Det lukta vått treverk, grønsåpe og sunlight-såpe, men huslukta slo likevel gjennom. Det var i den tida då alle framande hus lukta ulikt, ja, kvart rom óg. Det var berre heime det ikkje lukta det slag. Men slik var det visst alle stader. «Vi lyte no få sjå på dei i alle fall, sa dei og fór over voksduken med koppetvogene. Så kunne ein pakke opp hefta. Somme handfór dei nøye. Det var no ikkje sikkert dei fekk tida til å lese dei ein gong. Det var no mest karane som las, når det kom til stykkjet. Men handel vart det alltid. Nei, dei fekk no kjøpe i år óg, det gjekk no til ei god sak. Dei var borte i glaskarmen eller på radiohylla der det stod eit sylteglas med småpengar. To-, fem-, ti- og tjue femøringar, det fløymde med småmynt ut over bordet. Ein måtte telje sjølv under oppsyn, dei ville sjå med sjølvsyn at ein kunne telje og leggje i hop. «Var det 5 kr du sa?». Fem kroner vert ein bra dunge med småmynt, og det var alt anna enn lett å telje opp når ein måtte gjere greie for alt ein hadde sett og høyrt på vegen, og om kor det stod til bort i gardane. Og så var det dette med at ein ikkje skulle fortelje, då. Så var det å pakke ned att hefta, på att med støvlar og regnfrakk, ut att i regnet og av garde til neste kjøken.

Det stillaste huset i bygda

Somme stader tok dei seg god tid og spurde etter nytt. Kor det var med den og den, om dei óg hadde kjøpt hefte? «Du må berre take kake, dei er no frå i fjor, fann dei då eg skulle vaske boksane.» Sukkerstinne småkaker toler eit år og to med lagring. Hjå ho Agnes og han Rikard var det alltid helgestilt, dei hadde klanghelle på tunet og høyrde når det kom folk. Ein kunne sjå at det så vidt levde i den kvite kjøkengardina bak dei raud georginene. Det var det stillaste huset i bygda, det var mest berre kammersklokka som gav lyd. Det lukta ATA like ut i bislagdøra, men ho Agnes var ferdig med julevaskinga for lenge sidan. I steinhusa låg veden i snorrette lad. Rikkarden var så nøyaktig i at han brukte vinkel når han saga ved. ” Ja, sel du hefte, ja, da er ein gode ting”. Ho Agnes hadde stor sut for heidnigane i Afrika og for mangt anna óg. ” Å, trøste og beire meg for deg, du er no vel ikkje vorten våte på føtene? Du kan få longebetennelse. Ja, dissa bakteriane dei kan vere stygge.”

Det var korkje sut for heidningar eller bakteriar som gjorde at han Konrad og Lores kjøpte dobbelt opp med hefte. Dei to brødrene var så ueinige at dei måtte ha kvar sitt Fiskerens venn og Julehelg. Dei hadde kvar sitt abonnement på Ukens nytt og Firda Folkeblad, endå dei budde i same stova og kokte på same omn. Å skrive namna sine i hefta var det fyrste dei gjorde. «Vi gjere da so for at  det ikkje skal verte noko ufred», sa Loresen, det var han som var den mest ordhage av dei to. Der vart ein ikkje bydd noko. Dei to åt ikkje anna enn snus og kaffi, ikkje kasta dei bort tida med husvask heller. Det låg dungar med garn utover kjøkengolvet. Trollgarna måtte vere i stand til torsken kom i fjorden. Dei sat med ryggen til kvarandre når dei bøtte, så dei skulle sleppe å sjå kvarandre. Men dei klarde seg med éin radio og han sto på fiskeribølja. Så eit år var det berre han Konrad som levde att. Han skulle ha to av kvar. To av kvar? ”Ja, eg kjøpe hass Lores sitt óg. Da skulle han pinadeg ha visst da.”

Det var anna til styr hjå Nilsen. Der var det så  reint og ryddig at ein måtte setje frå seg støvlane ute på trappa, og inne lukta det kamfer. Han kjøpte alltid eitt av dei tre eksemplara av Samenes venn. Det var ingen som visste kvifor. Det var ikkje mange mysterium i bygda den gongen, dei fleste visste det meste og vel så det om kvarandre. Men ingen hadde noko forklaring på kvifor Nilsen kjøpte Samenes venn.  Men det gildaste var at han hadde ein båt inni ei flaske som sto på kommoden, under bilete av gamlekongen.

«Du er vel ikkje mørkredd du?»

«Nei, nu har du fortjent et stykke kake», sa ho Jenny og baud på nybaka julebakst og Mor Monsen sitronkake. Ho Jenny var nordlending og sa nu og nokka. Der i huset skulle dei ha eit hefte av kvart slag. «Nu kan du læse om han Stomperud, så ska eg ta enn kikk på heftan så lenge. Nu ska eg se kor de er blitt av, di herane brillan.»  Og ute vart det kveld og snart mørkt, og vegen heim var lenger enn ein tykte om. ”Nu må du være forsiktig. Har du lommelykt med dæ? Jau, det hadde ein. ”Du er vel ikkje mørkeredd du?” Å, nei det var ein så visst ikkje. Utepæra vart tend, men utanfor var det berre mørke og lysstrålen frå ei flat lommelykt.

Skogen stod og suste, våt og vindtung.  Opp geila framom brønnen, så utløa og Tussesteinen. Men verst var den store einen i enden av steingarden, den kunne sjå ut som kva som helst i mørkna. Og langsmed heile Søre vatnet, der to sysken hadde drukna ein gong for lenge sidan. Det var dei som hadde høyrt dei rope. Eg visste at mørkeredsla ville kome krypande, og at ho ville nå meg lenge før eg nådde grinda og såg lyset frå utepæra og kjøkenglaset. Det dunka tungt, og halsen snørdest. Berre eg kom så langt at eg nådde over kloppa og fram til grinda der Bassen låg og venta. Då var eg fri, då slapp uhygga og seig av. Vi gjekk opp vegen og inn under skinet av utepæra. Så var det berre avmønstring og oppteljing av all småmynten. Kakao i koppen og ein brun tiar i provisjon, og ein blå femmar ekstra ifrå sylteglaset som sto på Kuréren. Og då – då var det nesten Jul.