,

Radioen som stilna

Svanhild Halnes (93) var tenestejente i Breivika då tyskarane fann radiostasjonen Roska 13. mars 1945. Ho tente hjå syskena Kristi og Isak Breivik, som i det lengste prøvde å løyne for henne at dei gøymde folk.

Fjordenes Tidende trykte 4. oktober 2019 eit intervju Kjell Askeland har hatt med Svanhild Halnes. Redaktør Erling Waage har gjeve oss løyve til å bruke «Radioen som stilna» på nettsida vår. Intervjuet går inn i rekkja med forteljingar frå denne dagen, som du finn på sida for historikk.

Fjordenes Tidende-Radioen som stilna

 

/av

«Av jord er du komen, til jord skal du bli»

Av Ståle Sørbotten (juli 2019)

Desse orda har lydd ved alle gravferder i uminnelege tider. Den første gravferda eg fekk vere med på var gravferda til bestefar min – Annanias Norbotten – i Botnane 6. mars 1943. Eg var sju år gamal og minnet sit i meg den dag i dag.

 

Båra til den andre bestefar min – Anders Sørbotten – blir boren til sjøen ute i Sletten i Botnane for å fraktast i båt over Pollen, til gravstaden i Botnane i 1957. Arvid Birkelid – trur eg – systerson til den avlidne går føre og leiar salmesongen. Bak han på høgre sida går Albert Dyrstad, Erling Nøttingnes og Otto Nordbotten. Til venstre framme går bror min Arne Sørbotten og Finn Øvrebotten, dei andre er skjulte. Ein fantastisk skikk at den avlidne skulle syngast ut og fram til grava. Der går vi glipp av noko verdfullt i dag. Av og til gjekk det tre forsongarar føre gravfølgje og forsongarane hadde ofte ikkje bruk for salmebok, dei såg opp og fram og let songen ljome. Ei gripande oppleving. Foto: Ståle Sørbotten

Kista stod på to plankestubbar rett over gravopningen, men det faste ritualet «Av jord……» lydde ikkje fordi presten var fråverande. Visstnok fordi han var nazivennleg og av mange var uønskt til å gjere teneste. Læraren i bygda, Karl Årøen, var brukt til å styre gravferder, men å bruke det geistlege ritualet var ikkje han tiltrudd. Men sjølv om presten var fråverande, og lærar Årøen ikkje kunne forrette, måtte kista senkast i jorda. Det skjedde slik som det har skjedd ved dei fleste gravferder i mangfoldige år tilbake i tid. Tre av naboane stilte seg opp på kvar side av grava med kvar sin taurull i handa, tredde det gjennom handtaket på kista og løfte kista så høgt opp at plankane kunne trekkast ut. Så fira dei kista langsomt ned i grava, drog tauet ut av handtaket og la det pent frå seg på gravkanten. Og slik vart kistene senka etter kvart dødsfall i Botnane, inntil «kloke» hovud fann ut at denne enkle metoden var for gamaldags. Det kom mekaniske senkeapperat. Det var «framsteget». Men så skjedde det enkelte uhell med desse senkeapperata rundt om i landet og dei forsvant litt etter kvart frå gravplassane, også i Botnane. Dei «gamaldagse» og enkle taua vart tekne til nåde og i bruk att. Men med den forskjellen at no var det festa ein krok i enden av tauet til å hekte i handtaka på kista, i staden for å tre tauet gjennom handtaket. Eg synest likevel at den gamle metoden er den beste, tryggaste og enklaste måten, for då kan du berre dra tauet ut når kista er nede, utan tanke på om at kroken kan hekte seg fast. So enkelt, so enkelt.

Eg vart minna om dette i ei gravferd i Førde for nokre dagar sidan. Det var noko stemningsfullt over dette då fire personar stilte seg opp ved grava med kvar sitt tau i handa, hekta kroken i handtaka på kista, løfta ho litt opp, plankane ut og så fira dei kista langsomt ned i grava. Då gjekk tanken til gravferda til bestefar min i Botnane i 1943. Naboane som stilte seg opp med kvar sin taukveil ved grava, tredde den gjennom handtaka, løfta kista, andre naboar drog plankane ut, så fira dei kista sakte ned i grava. Då gjev desse kraftfulle orda: «Av jord er du kommen-til jord skal du bli» verkeleg meining. Desse orda lydde imidlertid ikkje ved gravferda til bestefar min 6. mars 1943 fordi det ikkje var prest tilstades og lekfolk kunne ikkje la desse orda lyde på offentlege gravplassar.

Kista blir gjort klar til å bli senka ned i grava. Foto: Ståle Sørbotten

I første gravferda i Botnane etter krigen, gravferda til Harald Langø våren 1946 – der sokneprest Tjelta i Florø gjorde teneste – tok han føre seg fleire graver som i krigsåra 1940-1945 ikkje hadde fått den geistlege velsigning som lova tilseier. Dermed fekk både dei og bestefar min den velsigning dei skulle fått ved jordfestinga. Og der og då lydde dei mektige orda «Av jord er du kommen-til jord skal du bli» utover dei uvelsigna gravene i Botnane.

 

TRI GRANNAR

Tri grannar står der
og grev ei grav.
Men teier med det dei tenkjer:
Så snøgt kan livstråden
slitna av.

Det kjennest som noko
av grendi er burte
med han som tok ut
på den siste ror.
Alt står her og talar
stille i togni
um han som fór.

Skodda heng lågt over lendet.
Regn dryp og bårone vaskar.
Hausten er kringum, og vinden
susar i fallande lauv.
Alt er det same
i stilt og stridt.

No er dei ferdige – grannane.
Står der ei stund
ved den opne gravi.
Teiande og med bøygde hovud.

Så går kvar heim til sitt –

Dette diktet heng i dag i porten inn til gravstaden i Botnane, som ein del av Diktarstien etter Jan-Magnus Bruheim. Det stod i diktsamlinga «Flo og fjøre» i 1984. Bruheim var ofte innom gravstaden og dit kom han også ein oktoberdag i 1983, då Ragnvald Sørbotten, August Sande og Torbjørn Øvrebotten grov grava til far min, Ivar Sørbotten. Det inspirerte Bruheim til å skrive dette diktet om ein tradisjon som vart borte då det kom veg og ei gravemaskin kunne ta over den oppgåva.

/av

Hjartebarnet Husefest

Gerd Ullevålseter i båt med Husefest i bakgrunnen. Foto: Privat.

 – Når skal du til Husefest i år? er eit vanleg spørsmål i familien Ullevålseter. Dei har vore der kvar sommar i 57 år. Det er ferie- og fristaden deira, langt vekke frå kafedrifta på Ullevålseter og Rustadsaga i Oslo. No tel familien 20 personar med smått og stort, fordelt på fire generasjonar. – Husefest er hjartebarnet vårt, seier Sissel Ullevålseter.

I år er det fyrste året Reidar Otto Ullevålseter ikkje er med til Husefest, helsa held ikkje til det lenger. Det kjennest rart og uvant for dei alle, men Gerd Ullevålseter (85) er framleis med og oppdaterer mannen dagleg per telefon. Dei var 29 år gamle då dei kjøpte fyrste garden i Husefest i 1962, av Harald Husefest. Seinare kjøpte dei også nabobruket, som Aron Saga hadde kjøpt og ville selge. På begge gardane fylgde det med kårfolk i husa.

Gerd og Otto Ullevålseter kjøpte Husefest i 1962. I år er fyrste sommaren han ikkje kan vere med dit på grunn av helsa. Foto: Privat.

– Foreldra mine hadde vore på leit etter ein eigedom med skog i fleire år, men det var vanskeleg å få tak i. Far var 1. amanuensis ved Norges Landbrukshøg-skulen og underviste i skogbruk, og interessert i skogsdrift og planting. Dessutan ynskte dei å ha noko dei eigde sjølve, for Ullevålseter leigde dei av Oslo kommune. Det har familien gjort i fleire generasjonar, og far min fekk namnet Ullevålseter fordi han vart fødd der, fortel Sissel Ullevålseter.

Men då garden i Vikja i Husefest vart lyst for sal i Nationen drog Reidar Otto og far hans Paul Pettersen hit for å sjå på forholda. Reidar Otto tykte dette var ein perfekt plass for dei, sjølv om det var langt frå Oslo, dei måtte i båt for å kome hit og det var kårfolk med på kjøpet.

– Han fortalde meg at det var alt vi trong her, så eg kom hit fyrste gongen med ei piknikkorg med mat, Sissel på seks månader og eldstemann Otto på to år. I vår del av huset stod det eit bord og nokre korte skuvesenger, elles ingenting, ler Gerd før ho går over til å rose kårfolket Marie og Thorvald Husefest. – Det var alle tiders folk. Det same var Alma og Guttorm Husefest på det andre bruket. Vi hadde mykje hygge saman med dei fire og vi lærde mykje av dei, sjølv om dei ikkje sa så mykje, fortel Gerd.

– Nei, vi måtte helst sjå korleis dei gjorde det, men eg hugsar enno kor rysta Thorvald var over at bestefar stod i båten når han var på sjøen. Det var galskap og berre slikt Oslo-folk kunne finne på, seier Sissel. Ho hugsar at dei måtte vere stille når Marie og Thorvald sov middag, og at det var veldig stas når det kom ungar på besøk. Då fekk Ullevålseter-ungane leikekameratar og sto i kø for svelene til Marie.

– Vi lærde etterkomarane til kårfolka å kjenne, og dei oss. Det gjer at vi har kontakt med mange av dei og det er både hyggeleg og naturleg. Det at her var kårfolk då vi kom hit har gjort at vi kjenner oss meir som ein del av Husefest si historie, seier Sissel.

Lærde nøysemd

– Det var stor skilnad på Oslo og Husefest?

– Ja, men vi vaks opp i skogen på Ullevålseter, så vi er ikkje tradisjonelle byfolk. Vi vart òg lærde opp til stor nøysemd. Ingenting skulle kastast. Var kle eller møblar slitne vart dei med til Husefest, ja, endåtil plastposane vart nøye vaska og vranga, for å kome til nytte i Husefest. Dette var verdiar som rådde her i Husefest frå før, seier Sissel. Ho meiner både dei og etterkomarane deira har hatt godt av å lære seg at her er det langt til butikk, lege og sjukehus. Då lærer ein seg å planlegge, finne praktiske løysingar og gjere ting sjølv.

Syskena Ullevålseter på sommarferie i Husefest. Frå venstre Pål Anders, Sissel og Otto. Sistnemnde kan ikkje fordra å bli fotografert og har vendt seg bort også her. Foto: Privat

Det er mange hus i Husefest og alltid eitkvart som treng reparasjon og måling, og alle må gjere sitt. Men det kjem vel med at mannen til Sissel, Pål Pettersen, er tømmermeister. Dei deler det største våningshuset med yngstemann i syskenflokken, Pål Anders Ullevålseter og kona hans Mette Solli. Eldste bror, Otto og sambuar Birgitte Jensen, held til i det andre våningshuset, medan gamlefolket Gerd og Reidar Otto bygde om den gamle saga til bustad då borna fekk familiar.

Syskena Otto, Sissel og Pål Anders har til saman seks barn, frå 29 til sju år, så Gerd har oldebarn og barnebarn på same alder. Ho arbeidde i 60 år på Ullevålseter, mange av dei saman med svigermor si, men no er det Otto og Birgitte som driv kaféen der. Sissel og Pål driv Rustadsaga. – Når ein bur og  arbeider på same staden slik har ein aldri heilt fri, seier Pål Pettersen, og då er det godt å fare til Husefest. Du må mest vere her litt når du har køyrt så langt. Både han, kona og svigermora understrekar at det er kjekt å ha med gjester og mykje folk å gjere i jobben, men for å henge med i svingane gjer det godt med ro og kvile i Husefest.

– Husefest er hjartebarnet vårt. Det var kanskje ikkje det sværaste eg visste då eg var tenåring, men no er det ei god kjensle å sette seg i bilen i Oslo og vite at om åtte timar er eg i Husefest og der har eg fri. Her er nok å gjere, men eg har fri frå det daglege og er det noko eg må  kan eg ta fly frå Florø og kome att same vegen, seier Sissel. Det kjem og fer folk heile tida i Husefest.

Hjortejakta er rekreasjon

Gerd Ullevålseter er glad for at både born og borneborn likar seg i Husefest. Dei tre syskena eig no staden i lag, men eldstemann Otto er her aller mest. Han har vore mykje i Husefest og arbeidd. Otto er òg den som har engasjert seg i lokalsamfunnet og vore aktivt med i grendalaget, i fleire år som leiar. Han kjenner mest folk og kan historia til Husefest og området rundt aller best, slår mor og sysken fast. – Dessutan har Otto traktor, og det er alltid nyttig å kjenne nokon som har det, ler Pål Anders Ullevålseter, som er kjendisen i familien. Hans fyrste sommar i Husefest var i 1969, eit halvt år gamal.

Syskena Pål Anders og Sissel Ullevålseter i Husefest i sommar. Foto: Privat

Han kallar seg sjølv ein rastlaus type og opplever hjortejakta som rein rekreasjon. – Det er herleg å kunne gå inn i skogen her åleine, sette seg ned og kvile, gjerne sove litt om eg treng det, og skyte når det dukkar opp ein hjort, fortel han. Sissel legg til at Pål Anders er beste jegeren i familien, han får mest alltid hjort. Ho er sjølv med på jaktlaget saman med eldste son sin Emil (29), Pål Anders og ein barndomsven av han. Dei andre er med for å bere eller køyre heim det dei har skote.

– Skjærgarden sørover frå Husefest er noko av det mest urørte du finn og slett ikkje prega av turistar. Eg skjønar ikkje at folk som bur her i området kan bu her utan å ha båt. Det er då du kan dra ut til Fanøy, Kinn og slike plassar. Merkeleg nok er det mange i nærområdet som knapt har vore der, seier Pål Anders Ullevålseter før han varslar at dei tek seg ein tur til Florø.

Men både Gerd og Sissel hugsar kor etterlengta VEGEN var. – Eg hugsar han Isak i Breivika, næraste naboen vår her, kor han venta på veg. Og så døydde han tre månader før vegen kom. Det er vemodig å tenkje på at han aldri fekk oppleve det, seier Gerd Ullevålseter.

 

Magni Øvrebotten 20. juli 2019.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

/av

Minnerik båttur med postmannen

På basaren på Årebrot 14. juli var Pål Anders Ullevålseter invitert til å fortelje om livet på motorsykkel og om å delta i ulike underhalningprogram, som ein del av prisen for å halde seg varm i sponsormarkedet. Han har vunne alt frå isdans til Mesternes mester, Farmen og 71 grader nord, osv. Familien hans har eigd Husefest-gardane sidan 1960-talet og sjølv har han vore der mest kvar sommar sidan 1969 (fødd 1968). Alt frå barnsbein av hadde han store og «ville»idear om kva han skulle gjere. Særleg fristande var det andre sa var farleg. Han oppmoda ungane i salen om å fylgje draumar sine og vere både dristige og allsidige.

Per Anders Ullevålseter trekte fram Olaf Øvrebotn – lokalt i Botnane kalla Olaf på Håjen – som ein han beundra som liten. Olaf var postmann og hadde ein liten båt han brukte til postrute for øyane nord om Florø, Årebrot, Seljestokken, Breivika og Husefest. Då Pål Anders var ni år fekk han vere med Olaf i båten ein heil dag på postruta. Niåringen lurde på kvifor Olaf ikkje gjekk beint fram med båten, og fekk til svar at han måtte fylgje straumen for å kome snøggast mogeleg fram. Å svinge på seg, slik som Olaf gjorde med båten, måtte Pål Anders også gjere når han køyrde rally i sanddynene, sa han.

Vêrmerke hadde han også fått lære på turen som niåring. Det låg skoddedottar over øyane og det betydde at det var vind i vente. Det stemmer alltid, slo han fast. Han hadde spurt postmann Olaf om korleis han tok seg fram når det var tett skodde på sjøen. Jau, Olaf hadde teke tida med stoppeklokke, slik at han visste kor lang tid det tok frå ein stad til ein annan. Så med hjelp av kompass og stoppeklokke tok han seg fram i skodde, og då galdt det å halde same farten. Pål Anders Ullevålseter var imponert både no og som niåring, og har stor respekt for dei som har livnært seg i båt på kysten.

Referat: Magni Øvrebotten 14. juli 2019.

/av

M/S Engøy – den gløymde båten

Lykta på Olaskjæret med Botnane i bakgrunnen. Foto: Grete Thorsen Nøttingnes

 

Av Ståle Sørbotten

Bestefar min, Ananias Nordbotten døydde våren 1943 og vart gravlagd 6. mars. Etter jordfestinga var gravferdsfolket samla i Sletten til middag med sosekjøt som vanleg var ved gravferder på den tida. På slutten av middagen høyrde vi ein eksplosjon ute i skipsleia og mor kom fort inn og sa at eit skip hadde gått på mine, inn og sør for Olaskjæret. Middagen fekk ein brå slutt.

Ein del av karfolka sprang frå matbordet og rett til sjøen, løyste båtane og fossrodde ut for å sjå om det var folk som trong berging. Mannskapet hadde imidlertid kome seg om bord i ein dykkarbåt som fartyet hadde på slep. Dei var berga, men korleis dei kom seg vidare har eg ikkje minne om. Seinare fekk vi greie på at det var D/S Engøy, sansynlegvis ein båt som dreiv med dykkaroppdrag sidan den hadde ein dykkarbåt på slep. Det vart ogso berga opp ein del utstyr som tydde på dykkararbeid.

Der fartyet sokk var det så grunt at mastetoppane stakk opp av sjøen. Ei tid seinare kom det eit bergingsfarty som skulle fjerne vraket. Korleis det vart gjort, er borte frå «hardisken» min. Eg veit dei arbeidde med dykkar, for bergingsfartyet –Sterkodder kanskje – brukte tåkeluren ofte for å varsle skipstrafikken om å seinke farten når dei passerte. Det var det nok ikkje alle som respekterte, i alle høve ikkje dei tyske krigsfartya som traffikerte nord-sør i leia. Sansynlegvis vart vraket knust og teke opp stykkevis. Det er vel mogeleg at det enno ligg vrakdelar igjen ute på Sørbottsflua.

I boka «Lang kyst» nemner Trygve Nordanger så vidt Engøy, men det er sparsomt med opplysningar.

I følgje «Skipet.no» var skipet ein trebåt, bygd som seglskip i 1882 i Steinkjær, med ukjend eigar og namn, dimensjon 89,2 x 26,6 x 18,9. Eg reknar med at måla er i fot. Skipet vart så seld til A/S Norma  i Trondheim i 1910. Der vart det ombygd til dampskip, 131 brt, 69 nrt og 200 tdw og gjeve namnet NORMA. I 1912 vart det overteke av A. Trøan i Trondheim, i 1915 av Linnerud og Breien i Oslo, i 1918 seld til Karl A. Dahl & Rasmussen i Bergen, i 1919 seld til P. Bruun i Bergen, i 1922 seld til I. Barnholdt i Fredrikshald og omdøypt til BRUUNDAHL. I 1925 overdrege til Johannessen og Vartdal i Ålesund, i 1928 overdrege til Kr. Vike i Molde, i 1930 overdrege til Lars Leirvik, Molde, i 1932 overdrege til Andreas Eivindsen i Molde, i 1933 overdrege til Jakob Sivertsen i Trondheim, i 1935 overdrege til Borgund Bruk i Ålesund som igjen selde til Stavanger Skibsophugnings Co i Stavanger. Så det er ingen tvil om at skipet har hatt ein omflakkande tilverelse. Stavanger Skibsophugnings Co nytta sansynlegvis skipet til opphoggingsoppdrag der dykkararbeide var ein del av oppdraga.

Stavanger Skibsophugnings Co gav skipet namnet ENGØY og let det gå i fraktfart på Norskekysten fram til skipet møtte lagnaden sin i Frøysjøen 6. mars 1943, forårsaka av ei mine i eit minefelt som visstnok var utlagt av den norske MTB-en 619, 23. februar 1943. Det har ikkje vore mogeleg å framskaffe bilete av DS Engøy.

Bileta av Olaskjæret er tekne av Grete Thorsen Nøttingnes sommaren 2018.  Sigfred Nøttingnes har sjeldan opplevd  så blikkstill sjø ved Olaskjæret som den gongen. Han fortel elles at det framleis er lett å sette fast fiskereiskap der, på Sørbottsgrunnen, og trur det må vere restane av DS Engøy som gjer det.

/av

Soga om Rakel og Bertil i Mekja

Bilete viser kartet som var oppteke i samband med jordskifte av innmarka i Nordbotten 1888-1889. Bokstaven E, mellom linjene e-f og h-g markerar Mekja og øvst oppe ligg husa i Mekja, der sansynlegvis Bertil og Rakel budde. Nede ved sjøen er det ogso innmålt noko som kan vere restane av eit naust.

 

Av Ståle Sørbotten (17.06.2019)

 

Bertil Johannes Henriksen og Rakel Berntsdtr. Kvamme, frå Førde prestegjeld, gifte seg i 1856, og fekk bygselbrev på Mekja i Nordbotten i 1855. Det var ein plass under bnr. 2, Gardabruket i Nordbotten. Bertil var son til Henrik Olsen, som eigde bnr 1. Støylabruket frå 1829 til 1836. Alt som er fortalt om Rakel og Bertil tyder på at dei ikkje hadde mykje å leve av i Mekja.

Dei hadde ikkje råd til brurebukett til Rakel då dei skulle gifte seg, og ho henta ville blomster frå marka. Det var fleire par som skulle gifte seg samstundes og truleg med «finare» bukettar enn Rakel. Ho hadde både bukett og hovudkrans av hundeslenge (hundekjeks). Då presten såg brurebuketten til Rakel sa han: »Denne bruden er smykket med markens blomster, hun skal derfor stå øverst på kirkegulvet og vies først» Det må ha vore ein klok prest, men det var nok mange som tykte dette var lite passande, for fattigfolk skulle alltid stå sist.

«Litt søtt på grauten»

I følgje folketeljinga i 1865 fødde Mekja 4 sauer, 5 geiter og der vart sådd ei kvart tønne havre og sette ei åttandedels tønne med poteter. Bertil og Rakel levde nok eit strevsomt liv for å få endane til å møtest. Mor mi, Magnhild Sørbotten, fortalde at samlivet deira nok hadde sine vanskar, for Bertil trua vissnok fleire gonger med å reise frå Rakel. Ein gong hadde han kome i båten og var i ferd med å ro sin veg. Rakel stod nede på vorren og ropa at han måtte kome til lands igjen. Då hadde Bertil svara: «Ja, får eg noko søtt på grauten skal eg slå meg til ro». Og so vart det. Det spørst om «litt søtt på grauten» hadde vore nok til å slå seg til ro i dag.

Heimedåp og død

I følgje kyrkjeboka fekk Bertil og Rakel 5 born; Rasmus, 1857-?, Bernt Ananias, 1860-1863, Hanne Agnete (Mekja Hanna ) 1862-?, Henrik, 1862-1862, Tommasine, 1867-?.  Rasmus veit eg ikkje noko om. Han er ikkje nemnd i folketellinga for 1900 og han er heller ikkje å finne i dødsprotokollane for Botnane før den tid. Men han er registrert hos Innrulleringssjefen i Bergen, Register til annotasjonshovedrulle for Bergen Krets L-Å, 1869-1897. Det kan tyde på at han ein gong mellom 1869 og 1897, var komen til Bergen. Det kan igjen tyde på at han hadde søkt hyre og var reist til sjøs.

Bernt Ananias døydde berre tre år gamal, Henrik døydde berre tre veker gamal. Han var tvilling med Hanne Agnete. I følgje kyrkjeboka for Kinn var dei fødde 1. desember 1862 og Henrik vart heimedøypt same dag av Rakel Augustinusdtr. Øvrebotten. Sjølv om Henrik døydde 26. desember 1862, er han førd inn i kyrkjeboka samstundes med tvillingsystera Hanne Agnete. Der er det ført inn:  «Døden hindrede hjemmedåp bekræftet i Kirken». Dette skjedde 12. april 1863. Fødselen har sansynlegvis vore så kritisk at det var om å gjere å få den nyfødde døypt. Og sidan det ved fødslar nok berre var kvinner tilstades, måtte dei og foreta heimedåpen. Elles har eg hatt inntrykk av at ei slik gjerning var ei oppgåve for mannfolk og helst skulerte mannfolk.

Rakel på legd

Bertil døydde i 1896 og det førde nok med seg at bygselkontrakta på Mekja vart oppsagd. Dermed måtte Rakel ut på «legd». I følgje folketellinga i 1900 budde ho då på Støylabruket og dreiv med «strikking og spinding». I folketellinga for 1910 budde både ho og dottera Hanne i Runnane i Sørbotten. Det var skjebnen til legdefolk å vandre omkring på gardane, dei var «kasteballar» i systemet. I følgje kyrkjeboka døydde ho i Nordbotten 1917. Det kan ikkje tyde anna enn att ho då var komen tilbake til Nordbotten.

Rakel er gravlagd på gravplassen i Botnane, i ei annonym grav som få visste om før eldsjeler i bygda – Magna Øvrebotten (1900-1992) og Aslaug Nordbotten Samnøy (1933-2016) – med god hjelp av andre fann blankskura steinar frå rullesteinfjøra i Nordbottenstranda, skreiv på namn og årstal og plasserte dei på alle annonyme graver på 1980-talet. Men i 2017 fann Bremanger kyrkjelege fellesråd ut at steinane vi la ut var «farlege» saker. Dermed var steinane fjerna og annonymiteten senka seg på nytt over desse gravene på gravplassen. På det viset kutta Bremanger kyrkjelege fellesråd strengen til ein del av soga til folket i Botnane. Spesielt gjekk dette utover folk som hadde hatt lite å rutle med og difor ikkje hadde råd til gravsteinar, og heller ikkje hadde nokon etter seg som kunne ordne med det.

Tenestejentene Thommasine og Hanne

Thommasine var fødd 18. mars 1867.  Ho flytte til Oslo som tenestejente, lengste tida hos kommunal middelskulelærerinne Marie Støp. Ho var visstnok syster til presten Halvdan Støb, prest i Bremanger 1893-1905. Kva tid Thommasine Nordbotten reiste til Oslo har eg ikkje funne ut, men sansynlegvis skjedde det ein gong mellom 1891 og 1910. Sansynlegvis  før 1900 sidan ho ikkje er med i manntalet i Botnane det året. Ho er manntalsførd i Nordbotten i 1891, men det kan sjå ut som at på registreringstidspunktet arbeidde ho i Domba i Kinn, ho er i alle høve registrert med adresse Domben.

Bilete: Tommasine Nordbotten. Foto: Ukjend, henta frå albumet til Magnhild Sørbotten, mor til Ståle og nabo til Mekja.

 

 

Hanne Agnete var lenge tenestegjente i Øvrebotten, hos «gamle» Abraham og kona hans Anne Marie. Når tid ho tok til der er uklart, men ho var i alle høve komen dit i 1900. Då er ho registrert i folketellinga i Øvrebotten med arbeid «Gaardsarbeid og kreaturhold». I folketellinga 1875 er ho framleis heime i Mekja med foreldrene. Då var ho 13 år og det er ikkje usansynleg at tenesta i Øvrebotten starta straks etter. Ho måtte vere slutta i Øvrebotten i 1910. For i følgje folketellinga då budde ho i Runnane i Sørbotten saman med mora. Kva tid ho reiste til systra, Tommasine i Oslo veit eg ikkje, men det vel mogeleg at ho gjorde dette etter at mora døydde i 1917.

Bilete over: Hanne Agnete Nordbotten (Mekja Hanna) Foto: Ukjend, bilete henta frå albumet til Magnhild Sørbotten

Samhald med gamle naboar

Thommasine og Hanne hadde mykje samkvem med morbroren min Nils som budde på Høvik. Det kom nok av at dei var naboar i Botnane. Sjølv om Hanna og Tommasine var vel 20 år eldre enn Nils vil eg tru at naboskapet i Botnane gjorde sitt til at samholdet utvikla seg i Oslo. I tida mi på Landbrukshøgskulen på Ås, var eg ofte innom Høvik der morbroren min Nils og døtrene Helene, Margaret og Aase budde. Aase var fødd i 1926, men mintest Tommasine, så det må tyde på at Tommasine levde ein del år etter 1926. Dei prata mykje om Hanna og Tommasine, men eg var midt i 20-åra og hadde sjølvsagt ikkje vit og forstand til å spørje og notere. Difor sit eg med mange «blanke» ark no.

PS. Etter at Ståle la denne artikkelen ut på Facebook har Vidar Sørbotten, som til Helene Sørbotten, opplyst at mora fortel at både Hanne og Tommasine døydde under andre verdskrig 1940-45.

/av

Ringen etter han Karnils

Les mer
/av
,

Dei siste tidsvitna minnest 06.02.1934.

Systrene Ranveig Øvrebotn (96) og Elida Kjelkenes (91) er no dei einaste attlevande av dei 18 som vart morlause i drukningsulukka ved Opnarhella i Botnane 6. februar 1934. Då omkom Aletta Sørbotten (45 år), som hadde ti barn, Maria Sørbotten (52 år), som hadde åtte barn, og Harald Sørbotten (42 år), som var ugift. Dei var på veg til Husefest i gravferd då ein kastevind gjorde at båten kolsigla. Dei skulle opp under land for å ta med mannen til Aletta.

I år er det 85 år sidan ulukka og det finst delvis ulik versjonar, både om kven som var med båten og kva som hende. Det vi veit er det ikkje skrive ned noko om kva dei overlevande fortalde, om dei fortalde. Fleire borneborn av dei seier at dei veit lite. Journalisten i meg berre måtte ta kontakt med dei to attlevande «borna» frå 1934 for å høyre kva dei hugsar.

Intervju: Magni Øvrebotten

Gravferda til dei tre omkomne 14. februar 1934. Kista til Aletta Sørbotten til venstre, Maria Sørbotten i midten og Harald Sørbotten til høgre,

Ranveig var elleve og Elida seks år og dei hugsar ulukkesdagen og gravferda i brotstykke. Eg besøkjer dei kvar for seg, Ranveig i Florø og Elida i Oslo. Begge fortel roleg og nøkternt, utan tårer. Men det er eitt minne som har brent seg fast og framleis er uråd å snakke om utan å gå litt i stå. Det er minna om at faren Bernt gret då kona Maria var død. – Eg gløymer ikkje at pappa gjekk og gret. Vaksne, sterke mannen, seier Ranveig.

Bernt Sørbotten var sjølv med båten som kolsigla. Ingen veit det sikkert i dag, men døtrene trur det var ein av deira båtar dei brukte, sidan både faren og bestefaren var med. Det er grunn til å tru at Bernt styrde, for båten var hans og han var van på sjøen. Kor mange som var med i båten veit vi heller ikkje sikkert, men i tillegg til dei tre som omkom, var i alle høve Bernt Sørbotten og Anders Sørbotten (også kalla Gamlegrotlen) og nabokona deira Anna Nøttingsnes med.

Anna Nøttingnes fortalde seinare om panikken som oppstod, då truleg ingen om bord kunne symje. Det var ein kamp på liv og død for dei alle. Anna fekk tak i høgre foten til Bernt og klamra seg til den. Han prøvde å redde kona si Maria, men mista taket. – Ho Anna fortalde at pappa vart rasande og spent henne frå seg då han såg ho mamma flyte vekk, fortel Ranveig. Anna Nøttingnes vart berga av at sonen Erling kom springande til og la henne over skuldra og bar ho heim. På den måten vart ho tømd for vatn.

 

Elida var fødd 1. august 1927 og hadde ikkje byrja på skulen då mora drukna.
Foto: Magni Øvrebotten.

 

– Eg var som ein klegg på mamma

Elida var yngste barnet til Maria og Bernt Sørbotten. Det var dei fem yngste av dei åtte borna som var att heime. I den tid reiste dei stort sett ut for å arbeide etter at dei var konfirmerte. Elida var den einaste som ikkje hadde byrja på skulen. Slik hugsar ho ulukkesdagen

– Mamma hadde vore i fjøset og mjølka og stelt dyra. Det var kvinnfolkarbeid. Eg var som ein klegg når eg visste at mamma skulle vekk. Eg hugsar eg sat på golvet og karda ull, medan mamma gjorde seg i stand. Ho tok smør på hendene og oske frå omnen, og med denne smurninga pussa ho skoa sine. Dei vart blanke og fine. Eg måtte gå og legge meg att då dei reiste, fortel Elida. Bestemora Dorthea var heime. Ho hadde ein vond fot og kunne difor ikkje fare i gravferda. Truleg var også den åtte år gamle broren Torvald og den nyleg konfirmerte systera Ulrikka heime. Ranveig og broren Artur var på skulen.

– Det neste eg hugsar er eit forferdeleg spetakkel. Det var då dei kom med mamma, pappa og bestefar og la dei inn i stova vår. Og det kom doktar frå Kalvåg og ei sjukesyster. Eg sat der attmed mamma og eg meiner ho levde då dei kom med henne, seier Elida stille. Ho kan ikkje fatte at ho fekk lov til å sitte der, men det var ingen til å jage henne ut.

– Doktaren sette ei kleklype i tungene deira, for at tunga ikkje skulle sige bak og kvele dei. Det veit eg no, men den gongen visste eg sjølvsagt ikkje det. Mamma si tunge vart veldig blå og etter ei stund sa doktaren: «Nei, her er det ikkje håp». Då snudde pappa seg mot veggen og gret, seier Elida og går i stå. Natta etter drøymde Elida at mora stod på ein stol i gangen og vaska taket, og ho var blå i fjeset. Men det synet har ikkje følgt henne gjennom livet.

Ranveig var fødd 23. september 1922, og var på skulen då ulukka skjedde.
Foto: Magni Øvrebotten.

Såg mora kome opp Sjøvegen

– Det er stor skilnad på folk slik. Nokon tek ting lettare, andre tungt. Eg er nok typen som tek ting litt tungt innover meg. Eg var heilt borte vekk då mamma døydde, og såg henne kome opp Sjøvegen etter at ho var død, fortel Ranveig. Når det skjer liknande ulukker kjenner ho at det riv litt opp i såret frå gamalt. – Det var grusomt, men livet er ingen dans på roser, og skal ikkje vere det heller, slår ho fast.

Gravferdsdagen 14. februar 1934 hugsar dei berre at dei var på gravstaden, dei stod der ved dei tre kistene og det var mange avisfotografar. Men dagen er som i ei skodde for dei begge.

– Den største tragedien var at Aletta i Posten drukna. Ho hadde ti barn og den yngste var berre årsgamal, og halvparten av ungane var under ti år gamle. Borna hennar var jamt over yngre enn oss. Dette seier Ranveig og Elida uavhengig av kvarandre. Det var mannen til Aletta, Magnus Sørbotten, dei skulle opp under land og ta om bord då båten kolsigla ved Opnarhella. Han hadde ikkje vore klar til å fare då dei andre tok ut.

– Dei sa at ingen av dei om bord kunne symje og ho mamma var plaga med bronkitt, så ho tålte nok ikkje å kome i sjøen. Det var vel ei styring med det som skjedde, at det skulle så vere? Men det er vanskeleg å forstå, seier Ranveig stille. Ho har hatt styggen til segling etter ulukka. Faren sette ned føre at alle borna skulle lære seg å symje og det gjorde dei, på eiga hand. Elida hugsar at ho vassa så langt ut i sjøen som ho kunne stå grunnen, og symde innatt. – Eg er veldig glad i å bade. Det er mest rart, seier ho. Elida har elles eit vagt minne om at det vart sagt at mannen som drukna, Harald på Neset, kunne symje, men veit det ikkje sikkert.

 

Ungdomsbilete av Bernt og Maria Sørbotten. Foto privat.

Folk var veldig hjelpsame

Begge hugsar at bygdefolket stilte veldig opp for dei. – Dei kom på huset og hjelpte oss med det praktiske. Amanda i Garden, Alma i Sletten, Astrid og Solveig i Nordbotten, hugsar eg, men det var sikkert fleire. Eg reknar med at dei eller andre var hjå dei i Posten for å hjelpe til der også, seier Elida.

Det vart sett i gong ein innsamlingsaksjon og pengane vart sette i banken, særleg med tanke på dei borna som ikkje var konfirmerte. Elida hugsar at ho fekk ein fin gensar frå ein butikk i Oslo. Det var svære greier. Men kven som sette i gong innsamlingsaksjonen veit dei ikkje. 100 år gamle Oline Øvrebotten meiner å hugse at det var ei avis eller fleire aviser som gjorde det.

– Olav Nordbotten var verje for oss. Det var han som styrde pengane som vart samla inn og godkjende kva dei vart brukt til. Pappa skjønte seg ikkje alltid på kva vi trong og då tok Ulrikka kontakt med Olav. Han kom bort til oss og vi sat på kjøkkenet og prata med han. Olav var ein klok og snill mann, som hjelpte oss mykje, fortel Ranveig.

Elles hugsar ho læraren deira, Karl Årøen. – Han var eineståande med oss. Det var han som fortalde oss som var på skulen om ulukka. «Vi må slutte skulen for det har hendt ei fæl ulukke i Sørbotten», sa han. Eg hugsar ikkje om han sa drukningsulukke, men eg visste at mamma, pappa og bestefar skulle på reis den dagen og vart forferdeleg redd, fortel Ranveig. Ho har eit vagt, men usikkert, minne om at Årøen gjekk saman med skuleungane til Sørbotten den dagen.

Sjølv i dag tenkjer Ranveig på at det fall mykje ansvar på systera Ulrikka, som var konfirmert hausten før mora drukna.  – Det var Ulrikka som måtte ta støyten. Eg var i ein vanskeleg alder og heldt meg mykje opp i buda med besta og bestefar. Besta var så flinke med nevane og lærde meg å sy, spinne og strikke og å ha alt i orden. Ho var forferdeleg nøyen med at det skulle vere reint over alt, så vi vaska mykje.

Det minnest Elida også. Ho hugsar bestemora stod bøygd over staven sin og såg etter at Ulrikka og Ranveig skura og skura på golva, og at det aldri vart godt nok. «Der må du skrubbe meir», sa ho med dei. Eg var for lita til å vaske og hugsar enno kor nyttig eg kjende meg den dagen eg fekk vaske trappa. Denne vaskinga har vi visst hatt i oss og med oss alle, ler Elida.

Snakka helst ikkje om det

Den 3. november 1938 gifta Bernt Sørbotten seg opp att med Solveig Nordbotten, ei av kvinnene frå bygda som hadde vore der og hjelpt til etter at kona hans drukna. Elida hugsar at ho ikkje likte det, medan Ranveig minnest at ho kjende det som ei lette.  – Ho Solveig var eit  klokt og kjekt menneske. Ei skikkeleg husmor som laga god mat. Eg var 16 år og Solveig spurde kva eg tykte om at ho skulle flytte bort til oss. Eg svarde at det var eg glad for, for då slapp eg å vaske så mykje! «Og spesielt kjekt for han pappa», sa eg. Det var sant, for dei fekk det godt i lag og ho Solveig gjekk inn i mor sin stad på ein stillsleg og fin måte. Ulrikka var heime til han pappa gifta seg opp att, og då slapp ho fri og byrja i arbeid i Florø.

Det varierer kor mykje dei som vart morlause seinare snakka med eigne ungar om ulukka og at mor deira hadde drukna i 1934. Ranveig fekk born tidleg og budde i Botnane. For henne var det naturleg å fortelje borna om mora og ulukka. – Men det var ikkje noko vi snakka om i tide og utide. Merka vi at andre ikkje ville snakke om ulukka tagde vi stilt. Folk er ulike slik òg, seier Ranveig.

Elida flytta vekk og busette seg i Oslo med mann og barn, og snakka ikkje om det. Dottera, Anne Sigrid Kjelkenes, seier at ho og systera Kari var store før dei fekk vite om det. Dei kalla Solveig for Besta og det var ho som fortalde dei at ho ikkje var deira rette Besta.

– Eg likte ikkje at folk snakka til meg om ulukka og mamma. Den som snakka til oss ungane om det var ho Ragna i Botn og henne skydde vi som pesten. Vi måtte gå gjennom tunet der for å kome på skulen. Såg ho snurten i oss sa ho: «Stakkars dokke som har mist mor dokka». Det var vondt, men ikkje noko vi snakka om. Slik var det i den tid, slår Elida Kjelkenes fast.

Ranveig hugsar også at Ragna Øvrebotten var direkte og snakka om det som helst ikkje skulle snakkast om. – Men eg trur ikkje det var vondt meint frå Ragna si side. «Korleis går det med dokke?» brukte ho å spørje meg, og eg let om at det gjekk fint. Det er vel slik med dei fleste av oss at vi seier det går bra. Det er fyrst når vi er åleine med oss sjølve at vi kjenner korleis vi har det, og at det gjer vondt. Vi er nok ikkje dei einaste som har opplevd det, seier Ranveig Øvrebotn.

 

Faktaboks:

Tre drukna ved Opnarhella

Den 6. februar 1934 skulle ein del personar reise til Husefest i gravferda til Hans Husefest. For å kome til Husefest måtte dei enten gå langs den veglause stranda, mellom Sørbotten og Husefest, eller bruke sjøvegen med båt. Det vart mest brukt båt. Desse brukte båt og sidan vindforholda tillet det, heiste dei også segl. På veg sørover langs stranda såg dei Magnus Sørbotten kome gåande, han hadde ikkje vore klar til å fare då dei reiste frå Sørbotsvikja. Dei i båten ville leggje under land ved Opnarhella for å ta han med.

Denne manøveren fekk eit tragisk utfall då ei vindrose fylte seglet så mykje at båten kantra, visstnok på grunn av at tampen på seglet var surra fast. Fleira av dei ombord hamna under seglet og kom seg ikkje opp. Her omkom Aletta Sørbotten, 45 år, Maria Sørbotten, 52 år og Harald Sørbotten, 42 år. Anna Nøttingnes såg òg ut til å vere drukna. Men sonen Erling, som kom springande til frå Botnane, fekk henne på land og merka at det var liv i henne. Han bar mora over herdane og heim. På det viset rann mykje sjøvatn ut av kroppen og Anna overlevde.

Aletta Sørbotten, som var gift med Magnus Sørbotten, let etter seg 10 born. Den yngste knapt eit år gamal. Maria Sørbotten, som var gift med Bernt Sørbotten, hadde åtte born, det yngste seks år gamalt. Harald Sørbotten var ugift. Bernt Sørbotten, mannen til Maria, var med båten då den kolsigla ved Opnarhella. Han dei skulle i gravferd til, Hans Husefest, vart gravlagd på gravplassen i Botnane ulukkesdagen 6. februar 1934.

Borna til Aletta og Magnus Sørbotten: Margit (1915), Petra (1917), Anny (1918), Martin (1921), Signe (1922), Ragnvald (1924), Alfred (1926), Håkon (1928), Erling (1930), Nikolai (1933).

Borna til Maria og Bernt Sørbotten: Dorthea (1910), Ulrik Elias (1912), Magne (1914), Ulrikka (1916), Artur (1918-1919), Artur (1920), Ranveig Karen (1922), Torvald Paul (1925), Elida (1927).

Kjelder:
Ståle Sørbotten sitt stykke om drukningsulukker i Botnane, på denne nettsida.
Bygdebok for Bremanger, band 2, med oversikt over dei som miste mødrene sine.
Eigne intervju med Ranveig Øvrebotn 08.12.2018 og Elida Kjelkenes 12.01.2019.

/av
,

Oline Øvrebotten 100 år:

– Dagsnytt 18 må eg ha med meg

Aktualitetsprogrammet Dagsnytt 18 har knapt ein større tilhengar enn Oline Øvrebotten, som fyller 100 år 5. februar. Kjem du på besøk til henne mellom kl. 18.00 og 19.00 må du berre sette deg ned og teie stilt, for då sit ho i godstolen sin og ser på NRK 2.   – Dagsnytt 18 må eg ha med meg, der får eg oppsummert kva som går føre seg, seier ho og legg engasjert ut om korleis dei som var med klarde seg.

Brordotter til Oline, Silje Sande, arbeider i NRK Dagsnytt og til 99-årsdagen til Oline sende ho ei videohelsing frå programleiarane i Dagsnytt 18. – Det var no artig at dei brydde seg med ei gamal kjerring, ler Oline. Fredrik Solvang er sjølve gromguten av programleiarane.       – Men han var så flink at dei flytta han til Debatten i NRK 1 om torsdagane, legg ho til og veit ikkje heilt om ho likte det. – Men Espen Aas er ikkje så verst han heller.

Å fylgje med i samfunnsdebatten har alltid vore viktig for Oline, og ekstra viktig i alders år. Det held hovudet skjerpa og krutet turt. – Eg blir så arg på desse høgrefolka som alltid skal mistru og rakke ned på Arbeidarpartiet. Eg hugsar då vi fekk regjeringa Nygaardsvoll i 1935 og det vart viktig å få folk i arbeid. Her fekk karane ei krone dagen for å arbeide med vegen. Vi hadde neimen ikkje hatt den velferdsstaten vi har utan Arbeidarpartiet og no driv høgrekreftene og byggjer den ned, privatiserer og aukar skilnadane mellom fattige og rike. Eg tykkjer framleis at «Gjer di plikt, krev din rett» er ein god leveregel.

I det siste er det særleg utvidinga av regjeringa Solberg som har oppteke Oline og  statsministeren står ikkje høgt i kurs. – Det var om å gjere for Erna Solberg å få lokka KrF inn i regjeringa for at ho skulle få beholde makta. No når dei har reint fleirtal kan dei få gjennomført så mykje høgrepolitikk som dei berre vil. Dei får gjort mykje gale som ikkje let seg gjere om. Men han der Ropstad trur eg dei vil få mykje plage med.

Fattig, men trygg barndom

Oline Gudrun Sande vart fødd 5. februar 1919, i ei stove med jordgolv og ljore i taket. Foreldra Birgit og Olav Sande fekk seg opp nytt hus i Sletten det året ho vart fødd, men så fekk faren astma og kunne ikkje arbeide. Det var før det kom medisin mot astma. –  Han far sat på ein stol heile vintrane og hadde nok med å puste. Han kom seg då det kom medisin for sjukdomen på 1930-talet, fortel Oline.

 

Olav og Birgit Sande med dei fire vaksne borna i 1956. Frå venstre: Odd, Mathias, Oline og August.

 

– Men sjølv om vi var fattig så hadde eg ein trygg barndom. Det var varmt og godt og ro i heimen, seier Oline og fortel med glede om ein oppvekst med tre brødre, foreldre, besteforeldre og to gamletanter i eit trongbudd hus. Og ein mulithandikappa gut, Hans, som foreldra tok på seg stellet av, for betaling, då Oline var tre år. Dei måtte ha meir enn garden å leve av då faren vart sjuk.

– Han Hans var i konfirmasjonsalderen då han kom til oss, men mentalt var han ikkje årsgamal. Han kunne ikkje snakke, kjende ikkje mor si, åt alt han kom over, var brå og uroleg og skreik veldig mykje. Oline hugsar at ho kom over mor si ein dag ho sat på kjøkenet og grein, ei tid etter at Hans kom til dei : «Å, Herre Gud skal eg bale med dette resten av mi tid», hiksta mora.  – Det brende seg fast, det var ikkje vanleg å sjå mor mi grine.

Vi måtte ikkje ha Hans i 19 år, men han vart ein del av familien og mor hans ville så gjerne at han skulle få bli hjå oss. Ho hadde to søner som var sjuke og ei frisk dotter. Hans blei buande hjå oss til han døydde sist på 1930-talet. Han forma synet mitt på psykisk utviklingshemma , og det gjorde at eg vart aktiv i Saniteten då den i mange år arbeidde for å få opp Solbakken i Florø, seier Oline. Solbakken var ein arbeids- og pleieheim for psykisk utviklingshemma som vart opna i 1960. Oline var leiar for Saniteten i Botnane i mange år. Ho trur det var 15 år, men er ikkje sikker.

Pelssyerske i Bergen

Det var huspost eller arbeid på Vefring kafe i Florø som var den vanlege levemåten for jentene i Botnane når dei var konfirmerte. Oline trur ho var den fyrste jenta her som ikkje var nøgd med det. Ho ville gå i lære. Den fyrst husposten hadde ho i Florø i 1937, og i 1939 fekk ho huspost hjå familien Mugaas i Bergen. Dei hadde kafé og iskremsalong. – Dei var kommunistar og behandla oss tenestefolka veldig skikkeleg, minnest Oline. Men i 1940 kom krigen og då kom faren og henta henne og syskenebarnet Gerd heim til Botnane.  – Dei trong hjelp heime, for dei to eldste brødrene mine var i krigen. Eg var heime i eitt år, men ville så gjerne i lære, fortel ho.

I 1941 fekk ho eit tre månaders sykurs hjå faren fordi ho hadde vore heime og hjelpt til. Ho sette inn lysing i Bergens Tidende og fekk seg læreplass i Pelsforretninga Gullaksen. Ho skulle få 18 kroner veka i løn, sa kontorsjef Berg. Men Oline hadde rekna ut at ho måtte ha 20 kroner i veka for å klare seg. – Det var ei tante av han som bestemte. Så når eg takka nei til 18 kroner og gjekk sa ho: «Henne der skulle du ikke latt gå, for hun ville klare seg selv». Så kontorsjef Berg måtte ut og spore meg opp, smiler Oline nøgd.

– Vi var tolv syersker, men symaskina var vanskeleg for meg som er keivhendt, så eg ba om å få sy i fôret. Etter ei veke fekk eg 22 kroner i vekeløn. Eg tykte eg hadde kome til himmelriket; Tenk å arbeid frå 08.00 til 16.30, med ein times middagsfri om kvardagane, og ferdig på arbeid kl. 13.00 på laurdagane. Og fri heilt til måndag!

Oline Sande hadde vel 90 kroner i vekeløn då ho slutta som pelssyerske i 1947, for å reise heim til Botnane for å gifte seg med Abraham Øvrebotten, den 5. juli. – Her var ikkje lys ein gong, ler ho og rister på hovudet. (Botnane fekk lys i desember 1954).

Ikkje velkomen

– Eg hadde mykje å bevise som svigerdotter her på garden. Dei tykte ikkje eg var god nok, ei jente frå små kår, som attpåtil hadde vore i Bergen i fleire år. Sjølv om vi heime i Sletten hadde både innlagt vatn, vindmølle som gav oss lys, traktekaffi og andre «byvanar», sidan mor mi var frå Bergen. Men Ragna og Nils hadde nok forventa at han Abraham skulle finne seg ei sværare kone. Det var å bli gift inn i overklassen i bygda å kome hit inn i Øvrebotten, lærarfamilie og alt. Slik såg dei på det sjølve óg, seier Oline.

Oline og Abraham fekk tre born, Vigdis i 1948, Ingunn i 1951 og Norulv i 1955. – Eg var den fyrste her i bygda som fødde på sjukehus. Det var vanleg å føde heime, men her trur eg dei fleste tok etter meg og reise til sjukehuset i Florø. Eg hugsar eg var frykteleg redd for å få barn med handikapp, det var minna om Hans som slo inn då, seier ho.

Dei tre borna Vigdis, Norulv og Ingunn. Fotograf Horne tok både dette og brudebilete.

Forferdeleg å misse huset

Huset til Oline og Abraham brann ned 13. mars 1970. Det var ein laurdag og Abraham sat på kontoret sitt og skreiv på ei tale han skulle halde på ein fiskarfest i Bremanger om kvelden. Oline dreiv og vaska brakkene til dei som mudra ut leia, for å få større ferjer til å gå inn til den nye kaia i Korsnesvika. Brakkene stod framfor hagemuren deira.

–  Abraham merka brått at det kom sivande røyk langsmed husveggen, og då han skulle sjå til var det full fyr i den andre enden.  Det gamle huset var berre harpiks (kvae) og det var ikkje kjellar under, så det vart raskt til eit bål. Vi miste alt, absolutt alt, seier ho og tek ein liten pause.

– Det var forferdeleg å misse huset. Det er ryse å misse alt du eig når du er 50 år. Det var ikkje søtmjølk. Men det var berre å gå på på nytt. Eg hugsar eg sydde meg ny sunnfjordbunad til landsmøte i Saniteten i juni, men då fekk eg skjorta av bror min Odd.

Dei budde eit år i skulehuset medan det vart sett opp eit nytt hus, som Oline bur i den dag i dag.  – Vi flytte inn til jul i 1971. Eg likte meg godt i skulehuset og nekta å flytte inn i nyehuset før alt var ferdig. For det som ikkje er gjort før du flyttar inn det vert aldri gjort.

Alt vatn som ikkje renn i røyr er ein uting

Abraham kom tidleg med i kommunalt styre og stell i Bremanger. Oline kan ikkje hugse anna enn at han var aktiv i politikken. Han byrja i jordstyret og kom med i kommuenstyret på byrjinga av 1950-talet.

Abraham Øvrebotten representerte Arbeidarpartiet og var ordførar i Bremanger frå 1968 til 1979. Han sat i fylkestinget i Sogn og Fjordane frå 1968 til 1976, og frå 1980 til 1987. Han stod sentralt i sjukehusstriden som prega fylket i fleire tiår og var tilhengar av sentralsjukehuset i Førde.

– Det vart han ikkje populær av, men det brydde han seg ikkje om å vere. Han var berre overtydd om at fylket trong eit større sjukehus slik at vi slapp å fare til Bergen for det meste, seier Oline. Eit anna sentralt stridsemne i hans tid i politikken var kraftutbygging og han var tilhengar av å bygge ut fleire vassdrag som vart verna. Abraham var stolt av å bli kalla «kraftsosialist». Det meste kjende sitatet etter han er: «Alt vatn som ikkje renn i røyr er ein uting», sagt i ein debatt om kraftutbygging på eit landsmøte i Arbeidarpartiet.

Klypp frå Firdaposten sin reportasje om kronprinsparet sitt besøk i Bremanger i 1979. 

Prata med kongen om fjøsstell

Oline var samd med Abraham politisk og tykte det var viktig at han var aktiv i politikken, sjølv om det betydde at ho måtte stå for mykje av arbeidet heime. – Eg likte å arbeide både med kyrne og sauene. Sjølvsagt vart eg veldig bunda, det var ikkje ofte eg tok med tid til å vere med han på representasjonsoppdrag.

Men då det noverande kongeparet, Harald og Sonja, vitja Bremanger kommune som kronprinspar 16. juni 1979 var ordførarkona med. Ho hugsar det godt og når eg spør kva ho snakka med dei om så var det fjøsstell. Dei hadde nett fått seg nytt fjøs på Skaugum og Harald var interessert i å høyre om stell av dyr, kva som måtte til for at kyrne skulle mjølke betre, sjukdomar dei kunne få og råd for å førebygge slike.
– Dei var like til folk å ha med å gjere, minnest Oline.

Her høver det å smette inn ei historie som Synøve og Asbjørn Sande i Svelgen fortel om dette besøket. Synøve serverte på hotellet og hugsar at praten gjekk lett, og at det var god stemning rundt bordet. Ordførarparet og kronprinsparet såg ut til å trivast i lag. Asbjørn hadde blankpussa skorne sine for å køyre kronprinsparet dei få metrane frå hotellet i Svelgen og ned på kaia, der kongeskipet låg på hamna.

Asbjørn stod ute saman med ein politimann og venta. Men det varde og rakk. Inne hadde dei god tid. Abraham fortalde historier og kronprinsparet lo og slappa av. Dei hadde det ikkje travelt med å kome seg vidare til Florø. Asbjørn Sande hugsar enno då dei endeleg kom ut på trappa. Abraham strekte ut høgre armen og sa; «Jammen er det ikkje opplett, då trur eg vi går ned på kaia». Og slik vart det, og Asbjørn med dei blankpussa skorne fekk ingen køyretur og ler godt av historia den dag i dag.

Abraham døydde brått i 1992, nokre veker etter nyttårsorkanen. – Det kom brått og uventa. Eg var to år eldre enn han og hadde visst innbilt meg at eg skulle fare fyrst. Han vart berre 69 år. Vi hadde tre små barnebarn som vi gledde oss til å bli kjende med, og så var han brått borte. Det var tungt og trist, men det nyttar ikkje på legge seg føre, livet må gå vidare, slær Oline fast.

Våren etter at mannen døydde sende ho til fjells 70 sauer og lam, med hjelp frå borna og bygda sin alt-mogeleg-mann Ragnvald Sørbotten. Ho reduserte saueflokken ein god del om hausten, men hadde gleda av å drive med sau i mange år etterpå.  Det sat langt inne å kvitte seg med sauene, for det var så godt selskap i dei.

 

 

 

 

 

 

Oline med borneborna, Ida, Vetle og Julie. Ida og Vetle er tvillingar.

– Eg har streta på

Det siste tiåret har Oline brote det som er å bryte av armar og bein og kvar gong sjukebilen har henta henne har ho frykta at ho ikkje skulle kome seg heim att. – Men eg gror så lett saman, nett som ein ungdom, seier doktarane.

Dottera Ingunn har hjelpt henne mykje og vore heime mest kvar helg når ho ikkje var på arbeid. Og Oline si store glede er at borneborna med kjærastar likar seg i Botnane og kjem på besøk så ofte dei kan. Særleg er haustane med hjortejakt kjekke, då er dei mykje heime.

– Eg har streta på for å vere heime så lenge eg kan. Eg har sagt med familien at dei ikkje må bli lei seg om dei finn meg her død. Det er slik eg helst vil fare. Så lenge hovudet fungerer har eg det best heime, og det held enno. Eg gjer alt i mitt eige tempo; lagar mat, et, spøtar, les aviser, høyrer på radio og ser fjernsyn. Men så er det desse forbaska føtene som ikkje vil bere meg lenge, seier ho og ser opprådd ned på beina sine og vidare til rullatoren. Det er bale og tungvindt å vere avhengig av den for ei som var van til å vere både rask og lett på foten.

 

 

Oline med krumkakebaksten jula 2018.

Foto: Ingunn Øvrebotten.

 

– No vil eg vere heime til eg er 100 år, feire dagen skikkeleg og så får vi sjå, seier ho. Oline har vore nokre vender på den nye sjukeheimen i Svelgen, på kortare opphald. Ho tykkjer det er ein flotte sjukeheim og det er greitt å vere der når du må.

– Men eg er redd eg forfell fort om eg hamnar der fast. Slik er det berre, det trur eg ikkje vi rår med.  Samstundes må eg vedgå at eg er trøtt no og kreftene svingar frå dag til deg. Eg har nådd ein alder ingen har opplevd før i Botnane. Det skulle dei ha sett dei som tykte eg var så lita og nåsleg då eg var unge at eg knapt kunne vekse opp, skrattler ho førnøgd

– Men det er fortærande og trist at eg ikkje skal få oppleve ei ny regjering………… No dei har fleirtal er det ikkje realistisk at eg lever i 2,5 år til. Men då håpar eg for landet og dykk som lever at det vert regjeringsskifte!

 

 

 

Intervju: Magni Øvrebotten 25.01.19.

 

 

 

/av

Åleine jente på Årebrot skule

 

Hausten 1948 byrja Knuthild Husefest Lunde på Årebrot skule, og der var ho åleine jente mesteparten av skuletida. Ho gjekk på skulen annankvar veke og budde hjå Agnes Uren på Gamlebøen. Det gjekk ikkje å bu heime i Husefest, for det var korkje veg eller båtsamband. Husefest låg i Bremanger kommune, men borna som budde der gjekk på Årebrot skule, og båtsambandet stoppa ved kommunegrensa.

Dei to åra Knuthild, og den fem år eldre systra Hulda, begge gjekk på same skulen var dei vekke kvar si veke. Det var småskule eine veka og storskule det andre. Faren Guttorm skyssa den som skulle på skulen til Ura søndag kveld, med medbrakt mat.

– Det var slik det var. Sikkert mykje verre for dei som sende oss frå seg enn for meg som budde vekke frå eg var sju år gamal. Ho Agnes var eit eineståande menneske som brydde seg like mykje om meg og Hulda som sitt eige folk, fortel Knuthild.

Lærde å vere usynleg

Huset på Gamlebøen var ikkje stort, men det hyste likevel ein del folk. Knuthild budde på rom med Agnes på lemmen. Der budde også dei to fosterbrødrene til Agnes, Agnar Faye og Rikard Rasmussen. Dei delte óg rom. – Nede var det eit lite kammers der Juditta, mor til Agnes, sat og såg ut glaset. Ho likte ikkje ungar i huset, så vi måtte lære å oppføre oss. Eg lærde tidleg å vere usynleg, slær Knuthild fast. Det var ikkje ei uvanleg øving for jenter i den tida.

– Eg brukte å ha med meg fersk fisk heimanfrå søndag kveld. Den hadde vi til middag måndag og om kvelden åt Juditta resten av fisken på skiva, med sukker på. Det gjorde inntrykk. Ho var alltid svartkledd og vel utstyrt med kamferdråpar, rigabalsam og honning. Det hjelpte mot alt, minnest Knuthild Lunde.

Mora Alma brukte å gje henne beskjed om at ho måtte vere grei med Juditta og ikkje klatre i hamrane på Ura. – Det fyrste eg gjorde når eg kom bort var å klatre i hamrane. Eg hadde ingen å leike med. Det vil seie ingen jenter. Eg var åleine jente på skulen mesteparten av skuletida. Å pakke ball og hoppe tau visste eg ikkje kva var.

Ho er likevel glad for at læraren, Johan Slettevold, ikkje gjorde noko ekstra for henne til skilnad frå gutane. – Då hadde eg vorte «brælebarnet» til læraren og det hadde eg ikkje kome godt utav. Eg er glad mobbinga ikkje var oppfunnen, då heitte det «erting». Eg lærde meg å slåst på harde nevane, det måtte eg for å berge meg mot seks gutar.

–  Du var vel ikkje godt vande med mange ungar i Husefest heller?

– Nei, det var eg ikkje. Men eg var veldig glad i alle dyra våre heime og styra mykje med dei. Eg har grete mang ein gong for hundar, sauer, kyr og grisar når dei vart slakta, men det gjorde meg ingenting å skylje tarmar når vi slakta. Vi hadde både kattar og hundar heime, og eg vart eit kattemenneske. Diverre kan eg ikkje ha katt her eg bur no.

Til Botnane for handarbeid

I fjerde klasse dukka handarbeid opp som fag på skulen. Då visste dei ikkje kva dei skulle gjere med Knuthild, å ha sløyd saman med alle gutane var utenkeleg. Løysinga vart at ho var heime i Husefest i tre veker og lærde mykje handarbeid.

– Vi var ein handarbeidsfamilie, så det var nok å lære. Men då eg byrja i femte klasse måtte eg til Botnane for å få handarbeid. Der var vi berre jenter i klassen og det var ei oppleving! Det var ho Kari i Vikja, som eg kjende frå før. Ho Marta på Håjen som eg óg visste kven var, og så var det Helga og Randi på Nesa. Eg trur ikkje vi var fleire dei tre vekene det varde. Men det var veldig stas.

– Men det var ikkje båtsamband til Botnane heller som høvde med skulen. Du måtte bu vekke der óg?

– Eg budde hjå besteforeldra dine, Magna og Thorbjørn Øvrebotten. Far min og Thorbjørn var syskenbarn, så sjølvsagt budde eg hjå slekta. Eg låg på lemmen saman med Oddbjørg, dotter deira. Eg hugsa at vi lo veldig mykje etter at vi hadde lagt oss. Dei veken der hugsar eg med glede. Dei hadde geiter og det hadde vi ikkje heime. Det var artige dyr. Og dei flotte dyra Thorbjørn skar ut med tollekniven har eg aldri gløymt.

Sidan Knuthild hadde slekt i Botnane var det ikkje «ukjendt land» for henne, som for mange andre på stranda. Mjølkeruta frå Gulefjordane, via Botnane, var innom Husefest og Breivika. Men der var kommunegrensa, så frå Seljestokken var det Ura-ruta som gjekk til Florø.

Året etter handarbeidsvekene i Botnane var det fleire jenter i storskulen på Årebrot og då fekk dei handarbeidsopplæring i stova til Agnes Uren. – Siste året eg gjekk på skulen på Årebrot var det samla skule frå nyttår av, og då var vi berre jenter. Eg trur eg var prega av å ha gått så mykje på skulen med berre gutar. Eg hugsar at når eg kom bort på Flora og fekk venninner så skjønte eg ikkje kvifor dei var så interesserte i desse forbaska gutane. Men det skjønte eg no etter kvart, ler Knuthild Lunde.

Radioen var fantastisk

– Kva var det de underheldt dykk med i din oppvekst?

– Det var basarane til kvinneforeiningane og preikarane som reiste rundt og forkynte. Og radioen! Elles vart vi lærde opp til å synge mykje, både heime og i skulen. Vi lærde songane utanboks og eg har framleis glede av å synge og kunne mange songar.

Knuthild kallar radioen og telefonen to viktige apparat i sin barndom. Det var telefon hjå Jenny og Hjalmar Uren, hjå Knuthild sitt folk i Husefest og i Posten i Botnane. – Eg hadde telefonskrekk, men visste at eg måtte ta han om eg var åleine heime. Det var forferdeleg. Men å springe i Seljestokken med bod om at nokon hadde ringt etter dei, det var heilt greitt. Trur vi hadde 1. kr. for denne bodtenesta.

Men der Knuthild minnest telefonen med skrekk står radioen i eit heilt anna lys. – Vi høyrde ikkje på radio i tide og utide, nei, for han gjekk på batteri. Men eg fekk høyre på  barnetimen og laurdagsbarnetimen, og på Ura hjå Agnes også andakten. I 1954 fekk vi straum i Husefest og då fekk vi høyre på radio med vi ville. Det var heilt fantastisk!

Intervju og foto: Magni Øvrebotten 08.12.18.

 

/av