Her er brevet styret i grendalaget har sendt til Vestland fylkeskommune med kopi til Bremanger og Kinn kommune om å få utbetring av særleg svingen på Myklebust, autovern i Vindspollen og nytt dekke sørover frå Botnane.
Det kom 14 medlemmer til årsmøte i Botnane og Årebrot grendalag i Botnane 16. mars 2024. Det er eit svært aktivt grendalag, særleg sett i høve til folketalet i området. Vi er heldige med at mange fleire kjenner seg knytte til bygdene og støttar opp om grendalaget, både med å vere medlemmer og delta i arbeidet. Per dags dato har Botnane og Årebrot grendalag 180 medlemmer. Det er rekord.
Framfor årsmøte 2024 gjekk vi nøye gjennom medlemslista og innebetalingane for å ha eit så rett medlemstal som råd. Vi hadde nok fleire enn 148 betalande medlemmer i 2023. Mange har betalt for fleire enn seg sjølv, utan å skrive opp namna på kven dei andre var. Og fleire nye medlemmer har ikkje sendt melding til leiaren om at dei melde seg inn, og dermed vert ikkje alle registrerte med namn på lista. No trur vi det skal vere i orden og vi er glade for alle medlemmer, både nye og gamle. Det gjev ein ekstra kveik i arbeidet at folk støttar opp om laget. Medlemmene er folk som bur her, har vakse opp i desse bygdene, har hytte og eigedom her, eller det er folk som ynskjer å støtte eit lite grendalag og ser verdien av arbeidet vårt.
Årebrot kai
Det kom framlegg om å byte namn på Villevik kai til Årebrot kai, for å hjelpe dei som ikkje er lokalkjende til å finne fram. Styret skal ta spørsmålet opp med vegstyresmaktene og på nytt søkje om å få eit skilt til Årebrot kai i Myklebustkrysset.
Meir parkeringsplass ved gravstaden
Styret vart også oppmoda om å ta kontakt med grunneigar og Bremanger kommune om utviding av parkeringsplassen ved gravstaden i Botnane. Der er det plass til få bilar i tillegg til bårebilen, og det tek lang tid før siste del av gravferda kan byrje, fordi folk må parkere lang frå gravstaden og gå attende dit.
Styret for grendalaget
Åsmund Berthelsen vart attvalt som leiar for Botnane og Årebrot grendalag for eitt år. Nestleiar Nina Seljestokken tok attval for to år, det same gjorde styremedlem Marion van Eck Ederveen. John Sande er nytt styremedlem etter Vetle Aase Øvrebotten, som ikkje tok attval. Styremedlem Helen Aasen var ikkje på val. Varafolk er Hannele Turunen, Britt Maret Sunde og Bjørg Kleiven. Dei to siste er nye. Dei som ynskjer å ta kontakt med folk i styret finn e-post og mobilnummer under «Om oss» på denne sida.
Sigfred Nøttingnes vart attvald som revisor. Valnemnd for 2025 er Elisabeth Ruud Nordbotten, Marit Brandsøy og Solbjørg Sørbotten.
Vona er å få skrive ned veghistoria til Botnane og Årebrot, fordelt på fleire artiklar. Det har teke si tid å få veg både i og ut av begge bygdene. Denne artikkelen skreiv Ståle Sørbotten i «Avis for Botnane og Årebrot» i 2006, ei bygdeavis som Jacqueline Mannaart gav ut. Ståle Sørbotten og Magni Øvrebotten har gått gjennom artikkelen på nytt og oppdatert han litt. Vegen rundt Pollen i Botnane rakk i hop 25. august 1956. Dette er Ståle Sørbotten (f.1935) si forteljing om vegen i heimbygda. Han byrja yrkeslivet sitt som flisgut på denne vegen i 1950/51:
Av Ståle Sørbotten
I dag set folk i Nordbotten seg i bil når dei har ærend i Sørbotten. Det same gjer folk i Sørbotten når dei skal i Nordbotten. Slik har det så visst ikkje alltid vore. Går vi omlag 90 år attende i tid var det knapt framkommeleg sjølv til fots mellom gardane. Det var ein gangstig som batt gardane saman. Det var ingen enkel veg, spesielt mellom Nordbotten og Øvrebotten, der Inste- og Yste (ytre) Stegen (Stigen) var ei utriveleg sperre. Yste Stegen måtte ein passere på oppsida, oppe i ura. Inste Stegen kunne ein passere på nokre tripser (smale trinn) i hamrane, men beinføringa måtte vere god for å kome over.
Yste Stegen sett utanfrå. Den var ikkje enkel å ta seg over før der vart skote ut veg på 1930-talet. Vegen har vore utvida her seinare. Foto: Magni Øvrebotten.
Inste Stegen var lettare å passere, men beinføringa måtte vere god også her.
Over Nøre elva låg det frå først av to stokkar over elva, tett utanfor Bruaberget (der det står ei fyrlykt). Seinare vart det lagt på ein stokk til. I steingarden på sørsida av elva syner det kvar opningen var. På slutten av 1930-talet kom det opp ein stokk på utsida, som skulle tene som handtre (rekkverk). Denne brua måtte skuleungane frå nordsida passere frå då skulehuset vart teke i bruk i 1926-27 til det kom veg og bru over elva lenger nede i 1956. Det gjekk likevel godt kor enn vêret var. Eg er likevel rimeleg trygg på at i dag hadde det vorte store foreldreprotestar, dersom dei skulle sende borna ut på denne skulevegen. Når elva var flaumstor brukte læraren å stå i døra i skulehuset for å sjå om vi kom oss velberga over. I ettertid har eg tenkt at om nokon hadde falle i den flaumstore elva, så var det kanskje ikkje så mykje hjelp i at han stod der? Den mest dramatiske historia eg har høyrt om denne bru-passeringa var Oline Øvrebotten (1919-2022) si skildring av då ho som lita skulejente miste eine treskoen sin på den flaumstore elva. Ho vart så fortvila at ho sprang heimatt i Sletten.
Brukaret på nøre sida av Nøre elva. Det syner godt i steingarden på sørsida kvar det er mura att der brua (to stokkar) var.
Skuleungane var ofte våte på føtene
Frå brua gjekk stigen rett oppover marka på bnr. 1 i Øvrebotten (då kalla i Botn) og rett gjennom tunet der. Vidare over Søre elva og ei ny trebru, men ho var breiare enn den nøre brua. Gardbrukarane i Øvrebotten køyrde likevel vadet like ovanfor brua, når dei henta ved eller tømmer frå skogteigane sine på sørsida av elva. Frå brua svinga stien utover Støylen, ut og tvers over myra i Timbrevika, over Skjerven og vidare ut over Skjervelva. Der var det ei lita steinbru. Ho var låg, så var det flaum gjekk vatnet godt over brua. Ungane frå Sørbotten var difor ofte våte på føtene når dei kom på skulen, og sokkane vart turka på den store omnen i skulestova.
Dette er Timbrevika der stien gjekk over Skjerven.
Frå Korsnesvika gjekk stien på oppsida av gravstaden og ut Myrane, medan vegen vart lagt nedanfor gravstaden.
Stigen gjekk så ut i Korsnesvika og vidare ut i Sørbotten ovanfor gravstaden, ovanfor gjerdet i Myrane og ut til innmarka på bnr 3 (Åge Sørbotten). Der i Runnane gjekk stigen gjennom tunet, men på dei andre gardane i Sørbotten gjekk han nedanfor tuna like ut til bnr. 4, på Håjen (Steinar Øvrebotn).
Stien gjekk gjennom tunet i Runnane, men vegen vart bygt nedanfor tunet. (Bilete privat, Astrid Sørbotten)
Dagsløna var kroner 1,50
I 1930-åra vart det sett i gong vegarbeid for å få betre vegforhold over utmarka mellom gardane. Arbeidet vart sett i gong som eit sysselsettingsprogram i ei tid med svært stor arbeidsløyse. Dagløna varierte visstnok frå 1,50 frå først av, til rundt 2,50 på slutten av 1930-talet. Dette var pengar Staten løyvde mot at kommunane skulle løyve like mykje. Bremanger kommune gjorde visstnok det «kunstgrepet» at i staden for å auke dagløna heldt dei ho nede for å få bygt mest mogeleg veg. Dette var haust- og vinterarbeid inntil dei årlege midlane var brukt opp. I desse åra vart det bygt veg mellom innmarka på bnr. 4 (Arve Nøttingnes) i Nordbotten og inn til innmarka på bnr. 2 (Torbjørn Øvrebotten), innanfor Inste stigen. I fjellet, på oppsida av vegen i Yste stigen var årstalet 1939 hogge inn. Då eg gjekk i skulen (1943-1950) var talet tydeleg. Kanskje er det der i dag også om vi ser godt etter? Men det kan også ha gått med i seinare arbeid med vegen.
I Sørbotten vart det bygt veg innover frå innmarksgarden på bnr. 3,(Åge) og til litt forbi Korsnesvika, nesten inn til grensa mot Øvrebotten (midt i stranda, litt innanfor der vi går ned på kaia). Då krigen kom i 1940 var det slutt på vegmidlane. Difor enda vegen på sørsida midt i utmarka.
Midt inne i stranda her stoppa vegarbeidet på sørsida før krigen.
I 1950-åra kom det meir fart i sakene. Straks etter at eg vart konfirmert i 1950 (eller kanskje det var i 1951?), kom Nils Øvrebotten, som var kontaktmann for Vegvesenet, og spurde meg og Harald Hamrebø (vi var jamgamle) om vi kunne vere med vegingeniørane Bruland og Østenstad som flisgutar? Då vart vegtraseen frå der vegen stoppa på sørsida og innover til innmarka i Øvrebotten flisa opp (merka der vegen skulle gå). Arbeidet kom i gang straks etter, hausten 1951. Det arbeidde to lag, eitt lag med folk frå Sørbotten, med Olaf Øvrebotn som leiar, og eitt lag frå Nordbotten, med August Sande som leiar. Dei fekk tildelt kvar sine strekningar etter akkordprinsippet. Det vil seie at det vart sett ein verdi på kvar strekning, og timeløna varierte etter kor lang tid dei brukte på kvar strekning. Nils Øvrebotten var kasserar for anlegget.
Handemakta rådde
Arbeidsutstyret var bor og feisel, slegge, spade og trillebåre. Det vil seie at det var handemakta som rådde. Det vart oppretta ei smie med Jon Øvrebotten som smed. Han hadde gått smedlinja på Heimyrkeskulen på Jølster og var nett komen heim frå militærteneste. Smeden skulle syte for at borane var kvasse til ei kvar tid. Ein kort periode, då Litje Skjerven og Skjerven skulle passerast, leigde laga inn Sverre Seljestokken til å bore. Han hadde skaffa seg boremaskin. Meterprisen var visstnok 11 kroner. Sannsynlegvis ein rimeleg bra pris den gongen. Seinare heldt Vegvesenet boremaskin, men ho måtte veksle mellom vegarbeid i Midtgulen og i Botnane. På slutten av anleggstida kjøpte eldste bror min, Anders Sørbotten, seg boremaskin til bruk i arbeidet. Han var med på arbeidslaget i Nordbotten.
Eit bilete eg har syner at i pinsehelga i 1953 var det brote fram veg inn til Søre elva i Øvrebotten. Eit anna bilete, som Sigrid Øvrebotn Fjellestad tok frå Storehornet, truleg i 1955, syner at det var kome veg over innmarka på dei to gardane i Øvrebotten, men bruene mangla. I eit skriv frå Olav Nordbotten til Vegetaten i oktober 1955, skriv han at vegen mellom dei gamle vegendane no var opparbeidd. Han ber difor Vegetaten om å sette fart i bruarbeidet. Av dette kan vi vel slutte at bruene kom på plass i 1956, skriv Ståle Sørbotten.
Merkedagar i august 1956
Her har vi endå meir sikre opplysingar. Brua over Nøre elva var ferdig støypt 22. august 1956. Det fortalde August Sande til sonen Audun, som vart fødd den dagen. I eit intervju med Kari og Johannes Nordbotten fortalde han at dei gjekk glipp av at Botnane vart bunde saman med veg. Det skjedde 25. august i 1956, same dagen som dei gifta seg i Hellandsbygd i Rogaland. Då var også brua over Søre elva ferdig støypt. Desse bruene heldt til det var totalt nedkøyrde og det vart støypt nye i 2018/19 (dette avsnittet er Magni Øvrebotten ansvarleg for).
Ståle Sørbotten skreiv vidare: I 1957-58 arbeidde arbeidslaga på innmarkene både i Sørbotten og Nordbotten. Johannes Nordbotten (1929-2022), fann i arkivmaterialet sitt oppgjer frå desse åra. Timebetalinga låg på om lag kroner 3,50. Over innmarkene i Sørbotten arbeidde arbeidslaget der, og laget i Nordbotten på nordsida. Kor tid vegen var ferdig opparbeidd frå ende til ende har eg ikkje klårt føre meg. Sannsynlegvis var det først på 1960-talet, for i ettertid dreiv dei med utbetring av førkrigsvegen. Dei dreiv i alle høve med det i 1962-63, skreiv Ståle Sørbotten.
Dei nedkøyrde bruene frå 1956 vart avløyste av mellombels bruer i 2018 før det kom opp nye bruer over Nøre og Søre elva i 2019. Foto: Magni Øvrebotten.
Etterord: Om nokon har fleire opplysingar om bygginga av vegen rundt Pollen i Botnane må de gjerne ta kontakt. Om det finst bilete frå arbeidet med vegen ville det vore storveges. Kontakt: Magni Øvrebotten: magni.ovrebotten@gmail.com
Mobil 970 55201.
Det er også sett i gang arbeid med å fortelje den fyrste veghistoria på Årebrot. Vi ser for oss at det må bli fleire artiklar om dei ulike vegkampane i bygdene våre.
Av Magni Øvrebotten 01.01.2024.
11.12.1993: Ragnvald Sørbotten lyfter opp landgangen til ferja for siste gong. Tida hans som ekspeditør var over den dagen det kom veg frå Sørgulen til Botnane og ferja slutta å gå. Foto: Arne Øvrebotten.
I haugane med papir om kampen for veg til Botnane og Årebrot dukka det opp eit hyllingsdikt til Ragnvald Sørbotten (1924-2014), som mor mi, Sigrid Øvrebotten (1921-2012), skreiv i høve opninga av vegen Sagebø-Botnane 11.12.1993. Same dagen slutta ferja å gå og Ragnvald sitt lange arbeidsliv som ekspeditør på kaia i Botnane var over. I ei utklyppsbok etter mor mi fann eg også ein prolog Knut Gulestø (1930-2008) skreiv til Ragnvald sin 80-årsdag i 2004. I sin generasjon var Sigrid Øvrebotten og Knut Gulestø høvesdiktarane i Botnane. Dei skreiv songar, dikt og prologar til alt frå 17. mai, basarar, juletrefestar og merkedagar. Her har vi to døme, begge om Ragnvald i Posten, som vi kalla han.
Hyllingsdiktet til Ragnvald frå 1993 fortel med ord det same som Sigrid Øvrebotten teikna og vov i dobbeltveven til Ragnvald sin 50-årsdag. Den veven heng no i forsamlingslokalet i Botnane grendahus, som eit minne om alt-mogeleg-mannen Ragnvald Sørbotten og Botnane i hans tid. Mamma og Ragnvald budde begge på Svelgen omsorgssenter mot slutten av livet. Ein gong vi møttest til kaffi, og snakka om gamle dagar, spurde mamma Ragnvald kva som ville skje med dette teppet når dei begge var ute av tida? Han hadde ikkje tenkt på det, men lyste opp når ho føreslo at det kunne henge i grendahuset, som eit minne om både han og bygdelivet i hans tid. Det var eg som fekk i oppdrag å ordne det.
Dobbeltvev-teppet fortel at Ragnvald hadde posten, køyrde mjølkespann, hadde traktor og hjelpte dei som ikkje hadde. Han fira seg ned i fjellet og løyste sauer som hadde gått seg i skorfeste, han var ekspeditør på kaia og stolpeklatrar når lyset var vekke. Traktorkyndig og nevenyttig til det meste, skar klauvene på kyrne og hjelpte til med vanskelege fødslar i fjøset, for både ku og sau. Når snøen la seg i fonner var det Ragnvald og traktoren som heldt vegen open.
Mor mi var flink til å klyppe ut og lime i bøker når det stod noko i avisene om folk og hendingar herifrå. Difor har eg også Knut Gulestø sin prolog, skriven i høve Ragnvald sin 80-årsdag 28. juli 2004. Knut budde i Gulestøa, nord om Botnane, og var lærar i Botnane frå 1958-74. Han skreiv mengdevis med prologar, songar, kåseri og høvesdikt fram gjennom åra. Mange av dei er samla i boka «Berrføtt i tareskog», som borna hans, med hjelp av Grethe Johnsen, gav ut i 2019.
I sin generasjon var det for det meste Knut Gulestø og Sigrid Øvrebotten som stod for songar og prologar i Botnane til ulike høve, som 17. mai, basarar, juletrefestar og merkedagar. Han tok vare på det han skreiv, ho gjorde det ikkje. Det einaste vi har av det er stykka ho skreiv i Bergens Tidende på 1960- og 70-talet, under dekknamnet «Småbrukarkona fortel». Det gav vi ut i bok i 2010.
Hyllingsdikta dei begge skreiv til Ragvald gjev oss høve til også å presentere ein skrivetradisjon som ikkje har halde seg levande etter dei.
På vegfesten vart Ragnvald (til venstre) takka for innsatsen frå både bygdefolket, Fylkesbaatane og Sunnfjord meieri. Her er det kaptein Jonvald Kjerpeset, på ferja Førdefjord, som har ordet. Foto: Arne Øvrebotten.
Hyllest til Ragnvald
11. desember 1993.
Av Sigrid Øvrebotten
I alle år har vi hatt ein kar
som kunne alt – og hjelpte alle
Var bygdas «sørvis» – alt muleg mann:
Han køyrde mjølka, han bora båten,
han sleit på sekkjer og melde frå.
Han reparerte når straumen for
eller traktoren sto «i sju steinar»!
Og attåt var han postmann og dyrlege!
Ring te`an Ragnvald !
Så mang ein kveld –
gjekk vi og vakta på kalvesjuk ku –
«Her er noko gale, kva gjer vi no?»
Ring te `an Ragnvald!
Der står han i døra kvarteret etter –
skjortearmane opp han bretter:
rotar og finn ein fot og ein snute:
«Hal i og dra!» Og kalven er ute!
«Der gjekk lyset!» Huff, detta var trist!
Ring te`an Ragnvald, han veit det visst.
Før var det alltid Ragnvald sitt yrke:
å klatre i stolpar i helg som i vyrke.
Byta sikringar – slå ut og slå inn –
finna feilen – du store min!
Lenge før Botnane fekk seg ei bryggje
sto han i støa og venta ved naust.
Han bora «Sendingen» i storm og styggje,
og stundom gjekk det på livet laust!
No var vi så vane med å sjå han stå der,
ytterst på kaien – venta på ferja.
«Huff for eit ver – kor går dette her?»
Stormen har auka – storbåra herja
Ferja sig innåt og bakkar opp:
Ragnvald hiv trossa og vinkar «stopp!»
Det knakar og skjelv i kai, båt og last,
og folk pustar letta: ferja er fast!
Takk Ragnvald!
Du skulle hatt største medaljen –
du skulle hatt kongens i gull,
i staden får du ei klokke –
Gjev tida di heretter blir full
av gode dagar med helse –
Så framleis vi ringjer til deg
når noko er skeivt eller gale.
Då veit vi det rettar seg!
Ragnvald var navet i bygda
For dei som ikkje kjende Ragnvald Sørbotten tek eg sjansen på eit lite samandrag av det som ikkje står i dikta. Begge dikta handlar om Ragnvald som sjølve navet i den veglause bygda. Han alle kunne spørje og få ja frå når det trongst. Eg trur gjerne han kom ubedd når han skjønte at det trongst ei hand. Han lærde tidleg at livet kunne røyne på. Ragnvald var ni år og nummer seks i ein syskenflokk på ti som miste mor si, Aletta, i den fæle drukningsulukka i 1934, som kosta tre menneske livet og gjorde 18 born morlause. Han miste seinare fleire sysken i sjukdom og ulukke.
Mot slutten av andre verdskrig låg Ragnvald i dekning i frykt for å bli kalla inn til arbeidsteneste for tyskarane, og i mars 1945 kom han seg saman med 15 andre over til Shetland med redningsskøyta «Johan Brusgaard». På 50-talet tok han over Posten og garden etter faren Magnus og i 1958 gifta han seg med Valborg Ryland (1917-1988), som oftast kalla Valla. Dei var barnekjære og såg oss ungane, og snakka meir med oss enn vaksne vanlegvis gjorde på den tid. Dei hadde ikkje eigne born og det hugsar eg at eg tykte var gale, så glade og blide som Ragnvald og Valborg var. Det må ha vore eit tungt tap for Ragnvald då Valborg døydde i 1988. Men han var ikkje typen som klaga, han sa vel helst lite om korleis han hadde det og kva han meinte og tykte. Kanskje er det sjølve nøkkelen til å bli navet i ei lita bygd?
Ragnvald feira både 70- og 80-årsdagen sin i Botnane grendahus. Dette bilete er frå 70-årsdagen i 1994. Til høgre for Ragnvald på bilete sit naboen hans, Oddny Langø. Til venstre Alisander Aarseth, ein slektning av Ragnvald. Foto: Arne Øvrebotten.
Ragnvald Sørbotten 80 år
Prolog av Knut Gulestø 28. juli 2004.
Det bankar ein båt langs fjæra
med mannskap og not om bord
Ei reise i den gamle verda
etter sild i ein Gulenfjord
Ragnvald var med i laget
til rors og som motormann,
men det var i gamle dagar
som få av oss minnast kan.
Det var i sommarøkta
når graset stod moge på bø`n
ei eng måtte også bli røkta
når kara kom heim frå sjø`n.
Det var ikkje traktor med spakar
og forhaustar, slik som no.
Han Ragnvald var arbeidstakar
med sveitte og blankslipt ljå.
Fødslar i fjøset er oftast å sjå
som eit spennande eventyr,
men stundom kan det om livet stå,
og då vert det mykje til styr.
Veglaus var grenda, og milelang ferd
for å finne ein utdanna mann,
men i gåsauge hadde vi veterinær
i han Ragnvald si hjelpande hand,
Etterkvart kom varer og post til lands,
ting vart betre enn før.
Båten og bua skapte litt glans,
og Ragnvald vart ekspeditør.
Skulle det kome eit drygtungt lass,
så kom det ein tilhengar ned,
og Gråtassen køyrde det tunge på plass
så lett som berre det.
No har tankane fare på flog
og nemnt både land og sjø;
men det står att å nemne ei skuff og ein plog
og vintrar med mykje snø.
Kor tok han krefter og tida i frå,
denne Sørbotten-karen vår?
Det var eitkvart støtt å maksle på
i gjennom det heile år.
Han var ein mann som sjeldan sa nei.
Men ja med eit smil til det meste.
Det er godt å få møte ein slik på vår vei
som han vi i dag får gjeste.
Og merk dykk det er ikkje skryt eg skriv,
men biografisk dokumentar.
Slik var han i heile sitt vaksne liv
den støvande kjekke kar.
Så no kjære Ragnvald, er stunda god
når du er gamal og komen på trygd,
å sei det slik at dei orntleg forsto
kva du var for den heile bygd.
Tillukke med dagen, vi vonar du får
ei framtid som enno vert bra,
og kan vare i mange, mange år.
Du fortenar eit trefald hurra.
Av Fridtjov Urdal
Ho Anna på Kviene fortalde mykje og ofte frå sin barndom og var på det viset ein munnleg tradisjonsberar. Mangt vart fortalt fleire gonger med små variasjonar. Så òg her. Hendinga må ha gått føre seg ein gong på byrjinga av 1880-talet:
Farmor til Fridtjov vart kalla Anna på Kviene, og det er henne han har denne historia etter. Anna Lovisa Korneliusdotter levde frå 1872 til 1969, og var gift Iversen.
«Det var ein dag seint i adventa at ho mor og eg stod attmed glasa og såg at det kom ein splintebåt roande. Det var berre ho mor, han Nils og eg heime då. Han far va vekke på fiskje, men va ventande.
« Å, sjå dissa stakkars krypane så fere her roande, men Gud gje dei ikkje teke land her hjå oss», sa ho mor. Men da gjorde dei sakte. Dei va fire stykkje ikkje rettare eg minnest, mann og kåne og to unga, nokolunde jamgamle med han Nils og eg. Dei spurde om å få vere her og liggje i høya. Dar va da råd å halde heten. Dei hadde frose. Det var ei skikkeleg kulderid då som varde godt ut på nyåre. Nok av da, ho mor sa ja, splintane vart verande. Ho hadde bedd Vår Herre om å sende dei vidare, men han hadde sendt dei til oss. Då hadde han sagt: «Nei, Helina ditte får du take deg av». (Helina og Anna, og mange med dei, hadde Gud som stelte med slikt).
«Han far kom heim nåkre dage før jul, og då vart det avgjort at dei fekk vere over helga i alle høve og det vart rydd og vaska ut i Masstaua, så dei fekk vere der, men dei ville sove i høya. Han takka splinten og velsigna attpå. Det var ikkje kvar jul dei hadde fått vere i folkehus. Han far va no ikkje sikker på kor mykje ei velsigning tå slikt folk var verdt, men ho mor meinte at berre da kom frå eit ærleg hjarta, so va da av Gud. Det vart fire nye munnar å mette den jula og til godt over nyåret. Men det var som var det velsigna, det rekte til og vel så det. Fisk og sild var der rikeleg, men det rekte til med kjøt og mjølmat òg. «Ja, er det ikkje forunderleg som det stundom er stelt?» Splintane åt i hop med oss på helgedagane, annast so helt dei seg for seg sjølv i Masstovene Vi ungane tykte det var store stas å ha splinteungane å leike med. Splinten hadde funne nokre utslitne ljåblad som han lagde skjeise av tå til han Nils og meg. Da va slikt noko han far aldri hadde eller såg seg tida til. Splintekjæringa tok seg på og vølte klede. Ho va flinke etter som ho mor sa. Det var over 20 dag før dei sette seg i båten og for vidare sørover. Ho mor fekk eit nålebrett og eit knappeskrin av splintekjæringa. Det var ein sorgens dag for han Nils og meg når splinteungane for. Nils fortale ein gong at han hadde treft att ein av dei ungane, sonen, då dei var på fiske ned ved Skudesnes. Han let for at han hugsa godt jula i Seljestokken».
Kornelius (Karnils) og Helena (Helina), foreldra til Anna. Dei var plassfolk i Seljestokken.
Kvar gong eg ser skulpturane til Aase Botnmark vert eg minna om at eg lova henne å skrive om farbror hennar, Thorbjørn Øvrebotten (1886-1967), som skar geiter, kyr og sauer i tre med tollekniven. «Han var ein kunstnar med kniven», sa Aase, og fortalde at ho kjende på eit sterkt kunstnerisk slektskap med denne onkelen. «Vi hadde same givnaden», sa Aase Botnmark.
Thorbjørn Øvrebotten og litt av alle dyra han skar i tre. Bilete er teke 30. september 1962, av fotograf Kaare Botnmark.
Farbror til Aase var farfaren min og eg har vegra meg for å skrive om mine eigne. Men no er det ikkje lenger så mange andre som kan fortelje om den store geiteflokken hans i tre. Den er etter kvart delt i mange mindre flokkar og enkeltdyr til oldeborn, borneborn, born, folk han var onkel til og andre som han, eller Besta Magna, sette pris på. Mange har truleg ei geit i hylla, som dei har arva, men ikkje veit meir om. Nokon godt vaksne hugsar kanskje monteren med «Bukkane bruse», i samband med Florø by sitt 100-årsjubileum 16. mai 1960? Der hadde Aase Botnmark dramatisert dette eventyret med Bestefar sine bukkar i ein monter for Florø husflidslag, på Florø barneskule (?) Der var det mange utstillingar av det folk dreiv på med i området i 1960, og eg har eit svakt minne om at vi var på Flora for å sjå bukkane til Bestefar på utstilling.
Aase Botnmark si dramatisering av eventyret «Bukkane bruse» til ei husflidutstilling i høve 100-årsjubileet for Florø by i 1960. Foto: Aase Botnmark.
Thorbjørn Øvrebotten vart fødd 22. mars 1886. Foreldra var Brita Øvrebotten (1858-1951), fødd Husefest, og Hans Øvrebotten (1859-1928), eigar av inste garden i Botnane. Dei fekk til saman 13 born, to av dei døydde som små barn. Bestefar hadde to eldre brør, August og Peder, som reiste til Amerika og døydde der som unge. Thorbjørn var eldst av dei fem gutane som var att heime og vart såleis odelsgut. I 1923 gifta han seg med Magna Nordbotten (1900-1992) og dei fekk to barn, Arne (1923-2017) og Oddbjørg (1928-2023).
Skar fyrste dyra på anlegg
Til liks med fleire (alle?) av brødrene sine gjekk Thorbjørn Øvrebotten på Holmøy arbeidsskulen, Holmøyane i Nordfjord. Skulen var den eldste i sitt slag her i landet og føremålet med skulen var å gje opplæring i snekring, smiing, måling og teknisk teikning, tilpassa å vere attåtnæring i jordbruket og for handverk på landsbygda. Det var ein god skule.
Det var som anleggsarbeidar på Rjukan-anlegga, truleg rundt 1910, at Thorbjørn byrja å skjere i tre. Vi har ein liten dyreflokk frå den tida, som har overlevd motten (bille som går på treverk). I Telemark laga han små modellar som kom att i seinare og større arbeid. Bestefar si tid som anleggsarbeidar omfatta også starten på kraftutbygginga i Svelgen kring 1917. Kor lenge han arbeidde der veit eg ikkje, men frå starten av 1920-talet dreiv han garden i Botnane med geiter, kyr og hest.
Dyreflokken frå då han byrja skjere i tre, som anleggsarbeidar rundt 1910. Foto: Magni Øvrebotten.
Under andre verdskrig (1940-45) var han aktiv i motstandsarbeidet mot den tyske okkupasjonsmakta. Vi veit ikkje når han byrja med det, men i alle høve frå januar 1944 til krigen slutta var han og familien hans med i arbeidet med å gøyme og halde mat i motstandsfolk, fyrst i heimehusa, seinare i ei spartansk hytte i Nøre dalen. Der hyste dei 6-7 mann og ein radiosendar. Våren 1945 måtte Thorbjørn og sonen Arne også gøyme seg på skogen, då tyskarane kom på døra etter dei 13. mars 1945. Det var same dagen som tyskarane fann radiostasjonen Roska i Breivika og skaut radiotelegrafisten Atle Svardal og tok medhjelparen Fredrik Persen til fange. Motstandsmannen Isak Breivik, som dei samarbeidde med, vart og teken til fange den dagen.
Fram på 1950-talet byrja helsa til Thorbjørn å svikte, han fekk problem med å gå. Beina svikta fordi hoftene gjorde det. Det er ei familiesvaktheit som i dag kan opererast, men ikkje den gongen. Han hadde vore ein grusar til å arbeide, seint og tidleg, og hadde teke mange tunge tak både med steinrydding på garden og arbeid i skogen. Han prøvde å henge med i gardsarbeidet så lenge han makta, men med to stavar var det begrensa kva han fekk gjort.
Han var fysisk utsliten, men det låg ikkje for han å sitte gjerandslaus, så han tok opp att treskjeringa frå ungdomen. Kor mange dyrefigurar han laga har eg inga aning om, men det var store flokkar med dyr. Mest geiter. Han må ha vore glad i geita. Han skar også nokre sauer, kyr og stutar, to hundar, ein gris, ei kjerring og ein mislukka mann.
To tilhogde emne, det største til ein bukk, den minste til ei geit. Det andre er av ei
geit brordottera Aase Botnmark fargela til utstillinga i Florø i 1960. Aase arbeidde då som retusjør og fotograf i Florø.
Laga kjerring som barnevakt
Fyrst grovhogg han eit emne med øks, for så å gå laus på det med tollkniven. Han trylla fram den eine geita etter den andre. Kjøkkengolvet vart fullt av spon der han sat på ein krakk, mellom vindauget og kjøkkenbordet, og smidde. Som liten unge hadde eg stor glede av å ligge på rygg under bordet og putte spon opp i bestikkskuffa! Kvar gong dei opna skuffa taut det ut spon. Det er slikt berre besteforeldre finn seg i.
Eg var i tre-fire-årsalderen då Bestefar fekk ansvaret for å passe meg medan dei andre var i ei gravferd i bygda. Han skar på ein kvinnefigur og heldt meg i ånde med å fortelje at han laga ei kjerring, ei slik som Besta. Eg sat i vindaugskarmen med føtene på krakken han sat på, og drog i dei breie bukseselane hans. Dei var grå med blå striper. Drog dei ut og slepte så det small mot den breie ryggen hans. Om att og omatt, medan han skar og kjerringa med knute i nakken vaks fram. Tolmodet hans virka endelaust. Då det gjekk i utedøra rende eg ut i gangen og ba alle om å kome og sjå på «sjæringa hass bestefar». Besta var oppteken av at eg måtte arve denne kjerringa. No står ho hjå meg saman med ein mann Bestefar aldri hadde framme. Han er litt kortføtt, eller «for side i lortefallet», hugsar eg det vart sagt om den karen.
Det var dyr, og særleg geiter, han levandegjorde best med kniven. Stolte bukkar som kneisar med hovudet og geiter med føtene godt planta i bakken. Og eit og anna kje. Men det ypperste arbeidet vart kyra, som sleikjer seg bak på låret, rekna for å vere. Ho fanst i liten versjon frå då han var på anlegg i Telemark, og fekk meir liv i seg frå den aldrande Thorbjørn si hand. Den kyra skulle fylgje garden, fastslo Besta.
Kyra som sleikjer seg bak på låret er halden for å vere av det beste han skar.
Geiter på alle skåp og hyller
Det siste bilete av Bestefar og dyra er teke av fotograf Kaare Botnmark (mannen til Aase Botnmark) 30. september 1962, dagen etter at Faster Oddbjørg gifte seg med Ståle Sørbotten. Geitene stod i mengder oppe på alle skåp og hyller. Bestefar skar nok geiter eit tid etter dette, men dei siste fem åra han levde var han lam etter fleire slag. Han vart sengeliggande og kunne ikkje snakke. Besta stelte han heime, med avbrot av fleire innleggingar på sjukehuset i Florø. Han døydde 8. september i 1967. Då var eg 13 år.
Det var vanskeleg at Bestefar ikkje kunne snakke, eg visste ikkje kva eg skulle seie når eg var på besøk i kammerset hjå han. Kvidde meg for å gå inn. Besta måtte alltid vere med og fortelje for meg, kva eg dreiv på med. Eg sat berre der og hadde lyst til å gå, og hadde dårleg samvit for det, både då og etterpå.
Bestefar var ikkje ein veldig pratsam mann, han lytta nok meir enn han snakka. Det var ikkje han som fortalde om då han var liten, det tok storesystra Ragna seg av. Ho budde på nabogarden og var ein forteljar av Guds nåde. Ragna var ikkje tung å be når eg ville høyre om barndommen deira. Eit glansnummer var då fleire av brørne sette ei kyrabjølle på grisen og slapp han ut. Det var vinter, og det vart eit svare leven og vanskeleg å få grisen i hus att. Bestefar hadde vore med på det, men han var ikkje av dei mest kreative spiloppmakarane i brødreflokken, slik Ragna skildra dei. Livet hans elles har eg blitt fortalt om av Besta, Faster og far min. Men dyra hans fekk eg eit nært forhold til gjennom leiken i sponen, og minnet om då hine var i gravferd og Bestefar skar seg ei kjerring, med meg som styggen på ryggen.
Kjerringa Bestefar laga frå to vinklar. Foto: Magni Øvrebotten.
Av Magni Øvrebotten, 23.03.2023.
Leiaren i Arbeidsnemda for fast vegsamband til Botnane og Årebrot Åsmund Berthelsen gjekk gjennom kampen for veg til dei to bygdene på 30-årsmarkeringa søndag 3.12.
Er det her det skal ende? Det var tittelen på eit hefte som Arbeidsnemnda for fast vegsamband til Årebrot og Botnane sende til fylkespolitikarane i 1984. Med det starta sluttkampen for veg mellom dei to bygdene. Og det vart veg, og dagane då vegstrekningane vart offisielt opna er to merkedagar i historia til Årebrot og Botnane, 1.august 1987 og 11.desember 1993.
22 kom, åt middag og prata. Dei fekk også høyre kortversjonen av historia om vegen som til slutt vart ein røyndom.
Og dette ville grendalaget markere og inviterte til fellesmiddag i grendahuset i Botnane i dag, søndag 3.desember. 22 kom, åt ein god middag og prata om den lange vegkampen. Og fekk ein gjennomgang av veghistoria, frå 1930-talet og fram til den 11.desember 1993 då det var offisiell opning av den siste parsellen, frå Sagebø til Botnane. Den 1.august i 1987 var det offisiell opning ved grensa mellom Flora og Bremanger kommune, ved Husefest.
Leiaren i samferdsleutvalet i Vestland, Arve Helle var invitert og kom. Han hadde aldri køyrd Frøysjøvegen frå Myklebustkrysset og sørover. Men han hadde vore innom Botnane med ferja som gjekk frå Smørhamn, via Botnane til Florø. Den slutta å gå den dagen vegen mellom Sørgulen/Sagebø og Botnane vart opna.
Helle tykte veghistoria var spennande og interessant å høyre, og han kjende seg mykje att med den kampen dei hadde hatt for Dalsfjordbrua gjennom nokre 10 år fram til realisering for 10 år sidan i 2013.
Randi Holsen, t.v og Else Frøynes var aktivt med i Arbeidsnemnda for fast vegsamband til Årebrot og Botnane og var på fylkestinget fleire gonger for å få vegen inn på vegbudsjettet.
Arbeidsnemnda for fast vegsamband var samansett av folk frå båe dei to bygdene. På festen søndag var Else Frøynes, Randi Holsen, Håkon Årebrot og underskrivne med. Solbjørg Sørbotten var også med då nemnda var på fylkestinget for å påverke politikarane. Johannes Nordbotten og Norvald Seljestokken er døde.
I mitt riss av veghistoria stilte eg spørsmål om kva vegsaka handla om, og korleis vi nådde fram. Svaret på det fyrste var at det handla om framtida for bygdene. Det var eit vere eller ikkje vere. Kanhende spesielt for Botnane som ikkje hadde veg fram til snøggbåtane som trafikkerte Villevika på Årebrot. Vegen mellom dei to bygdene gjorde at dei kunne pendle til jobb i Florø.
Flytte til bygda
Nokon flytte til bygda på lovnad om veg – og fleire kom då vegen var eit faktum. Og det er fleire arbeidsplassar enn innbyggarar i dei to bygdene. Så her er det innpendling.
I Botnane bygde folk sjølv veg gjennom bygda frå 1930-talet og framover til kring 1960. Sysselsettingsarbeid og eigeninnsats var oppskrifta. Frå Villevika og nordover vart det bygd vegfondsveg med ein sum kvart anna år. Men denne vegen stoppa i fleire år, 500 meter frå Breivika der det budde tre eldre menneske i 1984.
Det vart etterkvart brukt hardare ord for å påverke. Her frå ei fråsegn vedteke på folkemøte den 13.mai 1984
Oppsitjarane i Botnane prøvde å få kommunen til å bygge veg sørover mot grensa til Flora, men fekk knapt svar. Og i eit vedtak sa Bremanger kommune direkte nei til å ta inn vegprosjektet.
Men kring 1980 var tålmodet slutt og ein brukte hardare ord og ba ikkje lenger om veg, men kravde det. Her er eit døme frå eit folkemøte 13.mai 1984:
Ei ny tid
Arbeidsnemnda skreiv ikkje lenger berre brev, men reiste på fylkesting og møtte politikarar frå alle parti. Og vi hadde møte med Samferdsleutval. Vi gav oss ikkje, men det var både oppturar og nedturar. Gladmelding eine året – og sjokk neste år. Til slutt vart det eit spleiselag for å få bygd vegen mellom bygdene. Og så kom vegen nordover frå Botnane til vegen som alt vart bygd til Sørgulen/Sagebø.
Bremanger kommune var lenge ikkje til stor hjelp. Og då kommunen bygde fleire vegar til bygder i kommunen kom ikkje Botnane med, men då kom vegen inn i fylkesvegplanen vegparsellen vart realisert.
Det som for mange var ein draum vart røyndom til slutt! Og ei ny tid kom til bygdene. Dei hadde fått fridomen til å reise og kome når dei ville – og dei kunne pendle med bil, båt og buss.
Teskt: Åsmund Berthelsen
Foto: Magni Øvrebotten
Sommarkveld i Botnane. Moloen i inste Stegen i Øvrebotten. Foto: Gerd Gjelsvik.
Sidan i sommar har det blitt lagt ut mange fine bilete på Fjesboksida til grendalaget, frå strekninga Myklebust – Sørgulen – Botnane – Villevika. Med signaturen GGJ. Kven er det, har vi lurt på. Det syner seg å vere Gerd Gjelsvik, frå Førde, som i årevis har vore hekta på å fotografere båtar og har reist mykje til Florø og andre kyststrok for å kome dei nær nok.
No har ho blitt heilt forgapt i denne strekninga og av kor nær ho kjem båtane i Botnane. Ho er redd folk byrjar lure på denne dama som helst kjem køyrande i skyminga eller tidleg morgon, då det er best lys til fotografering. – Eg vil at folk skal forstå at «det er berre ho Gerd» når dei ser ein grå SUV med KH-skilt. Dei treng ikkje vere på vakt, dei treng ikkje bekymre seg for at eg planlegg å bryte meg inn neste gong eg kjem, seier Gerd Gjelsvik.
Gerd er redd for å kome inn på eit privat tun og kjenne seg til bry. Ho fotograferer frå bilvindauget og går sjeldan ut av bilen. Gjer ho det er ho avhengig av krykkjer og rullestol. 61 år gamle Gerd Gjelsvik har hatt den nevrologiske sjukdommen MS sidan ho var 28 år, og eit fall for 12 år sidan gjorde at eine foten vart tung å dra med seg, sokalla droppfot. Det tek såleis si tid å finne beste plassen å stå med bilen for å få teke dei bileta ho ynskjer. Ho reiser helst åleine for å kunne stoppe der ho vil, sitte så lenge ho vil, og drive på til ho er fornøgd med bileta.
Gerd Gjelsvik med Pollen i Botnane i bakgrunnen. Men det er sjeldan ho forlet bilen for å fotografere. Foto: Magni Øvrebotten.
– Tenk å bu på ein slik plass
– Når eg svingar av på Myklebust får eg ei slik god kjensle, som berre forsterkar seg når eg nærmar meg Botnane. Eg reiser mykje rundt omkring, men denne kjensla får eg berre her. Fyrste gongen eg kom hit var det for å kome nærmare båtane, men så vart eg så fasinert av naturen. Han minner meg om å reise ut til Stavestrand og Staveneset heime frå Kvammen. Men det er noko eige her. Eg håpar folk ser det eg ser, og eg vil gjerne dele denne opplevinga. Tenk å bu på ein slik plass, dei er jammen heldige, seier Gerd Gjelsvik.
Etter at ho byrja legge ut bilete på Fjesboksida til Botnane og Årebrot grendalag og Sogn og Fjordane i bilete får ho respons på kva det heiter der ho har teke bileta, og blir på det viset betre kjend med stadnamna enn kartet hjelper henne med. Fyrste gongen ho var i Botnane kom ho i kontakt med ei dame som tipsa henne om å legge bileta ut på Fjesboksida til grendalaget.
– Ho ba meg stoppe til kaffi når eg kom på tilbaketuren, men då var eg så sliten at eg måtte kome meg heimatt. For meg er det terapi å fare rundt på desse turane. Eg kjem inn i ei boble, leve her og no og tenkjer ikkje på at eg MÅ noko.
Her kjem ein både nær på båtane og får Kinnaklova i bakgrunnen. Foto: Gerd Gjelsvik.
– Korleis byrja denne fasinasjonen av båtar?
– Eg vaks opp i Kvammen i Førdefjorden og var van med å ta båt same kvar vi skulle. I den tida var det også mykje større båttrafikk på fjorden enn det er i dag. Eg hugsar lydane, lukta av tjøre, tauverk. Ja, eigentleg er eg vel fasinert av alt som har sjel i seg, som gamle båtar, hus, naust og bilar. Men det er noko spesielt med båtar…………………
– Eit sakn?
– Ja, absolutt. Eg gifta meg, fekk tre søner og budde slik til i Førde at eg ikkje såg sjøen. Eg sakna sjøen, så eg byrja å køyre dit det var sjø og båtar å sjå, særleg til Florø. Har vore mykje på kaia der og fotografert båtar fram gjennom åra. Der spurde eg også folk om kvar eg skulle fare for å fylgje båtane nordover leia, til det eg no skjønar er Årebrot og Botnane. Men det var ukjent for dei i Florø, det virka som det korkje var veg eller båtsamband dit. Men i sommar tok eg endeleg kartet fatt sjølv.
Kvinnfolk og båtar
Gerd Gjelsvik vart uføretrygda i 1993, på grunn av MS-sjukdomen. Ho prøvde å arbeide så mykje ho makta og selde kjemikaliar og reingjeringsmiddel til mellom anna båtar. Ho følgde med på skipslistene og vart med i ei gruppe på nettet om lastebåtar. – Der diskuterte eg med karane om korleis ein før heiste dyr om bord i båtane, slik eg hugsa det frå heime i Kvammen. Men som kvinnfolk følte eg meg ikkje heilt velkomen i den gruppa. Det var nok av andre grupper å vere med i, så deretter vart det sider for fraktebåtar, fjordabåtar og fiskebåtar eg konsentrerte meg om.
– Er det framleis nokon som reagerer på at du som kvinnfolk er så oppeken av båtar?
– Ja, det er det, men det får dei berre gjere. Det er ikkje genetisk bestemt at det er ei interesse berre for menn. Eg får mykje skryt for videoane eg tek og legg ut, der kjem også lyden med. På nyare båtar er det mest ikkje lyd, veit du….
– Kva gjer det med deg å reise rundt og ta bilete?
– Det er reine terapien for meg. Då slappar eg av, nyt det og blir glad av det. Trur mange ikkje forstår korleis det er, kor viktig det er å kome seg ut og oppsøke noko som gjev meg opplevingar og kontakt med folk. Eg kjenner meg betre. Ja, eg føler faktisk at eg også går litt betre når eg har vore ute på desse turane mine.
– Korleis unngår du å bli bitter?
– Det hjelpe ingenting å sette seg ned å synest synd i seg sjølv, det vert ein berre verre av, tru meg. Men eg har hatt stor nytte av at eg er så sta. Livet har også lært meg at det er meir helsebot i å vere positiv enn negativ. Ikkje henge meg opp i bagatellar, ikkje ta sorgene på forskot. Sjølv når ting virkar håplause så ligg det noko godt der framme.
Motiv frå Uravika. Foto Gerd Gjelsvik
Stamcellebehandling i Mexico
– I 2016 tok du stamcellebehandling mot MS i Mexico?
– Ja, men eg gjekk mange rundar med meg sjølv før eg våga meg på det. Det var mykje tru og tvil, både av økonomiske grunnar og helsa. Om eg ikkje hadde øydelagt eine foten i 2011 veit eg ikkje om eg hadde teke stamcellebehandling. Eg hadde i alle høve ikkje kunna gjort det utan at eks-mannen min var med meg til Mexico og også hjelpte meg økonomisk. Det er ikkje mange slike eks-menn, legg ho til.
Det er helsebot i turane rundt om for å fotografere, meiner Gerd Gjelsvik. Foto: Magni Øvrebotten.
Etter stamcellebehandlinga har ikkje MS-sjukdomen utvikla seg vidare, men dei skadane han hadde gjort dei mange åra før stamcellebehandlinga er der. Den avstiva ankelen på venstre foten gjer at ho kan gå med høgre foten, men ikkje den venstre. Det krev sterke armar å ta seg fram med krykkjer, og rullestolen bør vere i nærleiken. Det er den ho brukar mest.
– Men så glad som du er i sjøen, bur du slik at du ser sjøen no?
– Ja, eg leige eit hus på Hornnes i Førde. Fyrste gongen eg var der kom det sigande ein båt inn fjorden og eg var heilt fortapt. Eg er eigentleg ikkje noko bydame, men med den helsa eg har, og born og borneborn i Førde er det praktisk å bu her. Men hadde eg vore friskare hadde draumen vore å bu i Botnane, der det går alle slags båtar forbi stoveglaset heile tida. Då hadde eg landa 100 %. Håpar dei veit kor heldige dei er dei som bur der. Så får eg kome på turane mine for å fotografere, i alt slags ver, seier Gerd Gjelsvik.
Intervju Magni Øvrebotten 29.10.2023
Det er sjeldan å få slike telefonar som då Tone Aasrud ringde og spurde om Botnane og Årebrot grendalag var interessert i dette kunstverket av Aase Botnmark?
Ho og syskena hadde fått det av ei kunstglad tante og funne ut at kunstnaren kom frå Botnane.
Bronseskulpturen «Møte» får seg ein godt synleg plass i forsamlingslokalet i Botnane grendahus, der den andre skulpturen grendalaget eig står.
– Det er ei glede å gje denne skulpturen i gåve til grendalaget, og vi håpar han med det kan glede mange, seier Tone Aasrud.
Tone Aasrud og syskena Mette Aasrud og Knut Morten Aasrud har ei tante, Berit Sæthersmoen (f. 1930), i Nittedal, som har vore ein ivrig kunstsamlar. Ho har gjeve dei mellom anna denne skulpturen, som er signert Aase Botnmark. Tone Aasrud googla for å finne ut meir om kunstnaren, og fekk opp artiklar på www.Botnane.no og skjønte at Aase kom frå Botnane. Tone Aasrud har sjølv budd i Florø i 45 år og skriv dette:
– Vi oppdaga at Botnmark kjem frå Botnane og at Botnane og Årebrot grendalag samlar hennar kunst i det gamle skulehuset. Det er ei glede for oss å gi denne bronseskulpturen i gåve til grendalaget, og vi håper at den med dette kan glede mange. Særleg var det kjekt å høyre at skulpturen har foreldra til Aase Botnmark som modellar. Sidan eg har budd i Florø sidan 1978, skal vi også finne eit høve til å besøke Botnane og sjå kunsten til Aase Botnmark.
Ynskjer du å lese meir om Aase Botnmark (1927-2012) kan du gå til stykket «God tur heim, mor» på sida vår for historikk. I samlinga med 22 deponerte skulpturar i skulestova i Botnane grendahus finst også gipsfiguren til «Møte», slik Aase forma han før han vart støypt i bronse.
Nokon av oss har trudd at foreldra hennar, Sanna og Kåre Øvrebotten, var modellar for denne skulpturen. Det meiner også nokon som dei var besteforeldre til. Men brorson til Aase, Steinar Øvrebotn, meiner ho har brukt seg sjølv og mannen Kåre Botnmark som modellar. Han tykkjer han kjenner att andletstrekka, særleg hjå mannen. Vi har forhøyrt oss med eldste sonen til Aase, Wiggo Botnmark, som meiner å hugse at mora let seg inspirere av den legendarisk sketsjen «Ikke sant’a Kal», med skodespelarane Kari Diesen og Alf Nilssen. Dei spelar uteliggarar som vert jaga frå ein benk i parken. Aase har gjort det gamle paret meir vanlege, slik gamle par ofte såg ut på 1960- og 70-talet, men kven som er modellar får vi aldri sikkert vite. Slik er det ofte med kunstverk, men det er uansett ein vakker skulptur.
Magni Øvrebotten 29. oktober 2023.
Haakon Aase ser over den nymura bakkemuren i Botnane i august.
Gråsteinsmuraren Haakon Aase har drive med kurs i turrmuring i 20 år, men veit ikkje kor mange han har lært opp. – Det har blitt ein del, seier han med eit nøgd smil. Tre-fire av dei held kurs og fleire har skapt seg levebrød med turrmuring, og så håpar han at mange driv med muring sjølve, anten som hobby eller yrke. Det byrja som eit prosjekt i regi av Norsk handverksutvikling, på Lillehammer. Målet var å få ein person sysselsett med muring. Det vart meir enn vellukka, no heiter det Norsk Håndverksinstitutt og driv kurs i mange handverk. Men 74-åringen har ikkje slutta å drøyme, han vil så gjerne ha i gong eit nasjonalt prosjekt for steingardar.
Denne draumen deler han med byantikvaren i Kristiansand, Jorunn Monrad. Dei ser føre seg ekstra innsats på nokre plassar der det er interesse for steingardar og muring, og der det har vore kurs. Meir konkret er det ikkje enno.
– Kva legg du i «ekstra innsats»?
– Då tenkjer vi på midlar til vedlikehald av eksisterande steingardar og tilskot for å kome i gong med t.d. kurs, slik at kunnskapen spreier seg der steingardane er. For å halde steingardane i hevd må du sjå verdien i dei, og ha evne og vilje til å halde dei ved like. Dei er ein viktig del av kulturlandskapet og historia vår.
– Kva forventar du at vi får utav dei to kursa i turrmuring i Botnane?
– Det var to kurs med veldig flittige og lærevillige folk. Vi fekk gjort mykje på to arbeidsdagar per kurs. Eg håpar deltakarane føler at dei har lært nok til å mure vidare sjølve, og at dei kan hjelpast åt med å vøle steingardar som treng det. Den største aha-opplevinga for fleire var at de kan bruke den steinen de har og tilpasse han muren de skal bygge eller vøle. Og i Botnane har de både steingardar og stein nok.
– Steingardar finst over heile landet, men steinrike bygder som Botnane/Årebrot har særleg mange,og vi er få til å halde dei ved like. Kurs kostar og det er ikkje lett å få tilskot til kurs og oppattbygging. Då kan slikt kulturarbeid bli for tungt for små bygder?
– Ja, det er ofte slik. Det er mellom anna dette eg fablar om at eit nasjonalt prosjekt kan vere til hjelp og skape ringverknadar for. Det finst ein del tilskot å få alt no, men ein skal kjenne til dei og det er mange om beinet, seier Aase
Haakon Aase er sjølv aktivt med i muringa på kursa han held. Her med den oppattmura steingarden mellom to gardstun i Sletten, som var oppgåva til den andre murekurset i Botnane.
«Kongemurarane» var læremeistrar
Haakon Aase hugsar ikkje kva som gjorde han oppteken av stein og murar. Men han har putla på med stein frå han var liten. Far hans mura litt, men sonen var ikkje med. Interessa kom meir og meir etter kvart som han vart vaksen, og eit kurs med Birger og Arvid Reigstad midt på 1990-talet vart viktig. Dei arbeidde som forskalingssnikkarar i Vegvesenet, der bruken av naturstein tok slutt på 1950-talet. I 30 år var det betong som galdt fram til ing. J. Sørensen i Vegvesenet kom på å ta i bruk att turrmuring i vegbygginga, fordi det var både rimelegare og vakrare. Brødrene Reigstad mura eit prøveprosjekt ved Handelshøgskulen i Bergen som slo godt an. Dei vart seinare hyra inn av Kongen til å mure på sommarhytta hans og fekk tilnamnet «Kongemurarane».
– Det at Vegvesenet tok i bruk turrmuren att har heva interessa mykje. No har bruken av naturstein i veganlegg nærmast eksplodert. Det kan stundom bli i meste laget.
– Kva meiner du med det?
– Jau, kvantitet kan gå på kostnad av kvalitet nokre gonger og somme stader. Presset har auka for å produsere flest mogeleg kvadratmeter på kortast mogeleg tid, og vi ser at det stundom går ut over det faglege, seier Aase. Han meiner mange veganlegg i dag er for store og fører med seg altfor store inngrep i natur- og kulturlandskapet, og at dette heng saman med kvadratmeterkravet. Og det er meir han ikkje tykkjer om:
– I ein del byggefelt, og på private og heil- og halvoffentlege uteområde ser ein diverre svært mykje dårleg og stygg muring. Det skortar mykje på fagkunnskapen hjå ein del entrepenørar og utbyggjarar, seier han med ettertrykk. Likevel kjenner han seg trygg på at handverket turrmuring kjem til å overleve. Der er han optimist.
– Steingardane er eit umåteleg viktig innslag i kulturlandskapet vårt. Dei fortel oss korleis samfunnet var og korleis jordbruket har utvikla seg. Og ikkje minst fortel dei om ein kolossal innsats for matproduksjonen i landet. Dessutan er dei vakre. Generelt er eg meir oppteken av å ta vare på steingardar og bygningar av stein enn av å bygge nye.
– Kva med at mange steingardar var vorte rivne fram gjennom åra?
– Å, ja, det skjer framleis det. At ein tek ned steingardar for å få betre plass. Men det er fleire som vil ta vare på dei no, sjølv om motkreftene er der framleis. Dei du veit som meiner at det er berre å rive «den gamle driten» og få opp noko nytt og moderne. Men dei siste åra har det kome med ein god del yngre menneske på kursa mine. Dei er opptekne av og vil lære tradisjonshandverket, seier Aase, som også kan glede seg over fleire kvinner på kursa. – På dei to siste kursa eg har hatt, på Voss og i Botnane, var det flest kvinner. Det skjer stadig oftare. Vi er i ferd med å få bukt med myten om at muring er tungt mannfolkarbeid. Det gjeld mest å lære seg teknikkar ein kan handtere både steinen og slegga med.
Parti av den lange steingarden mellom to gardar i Nordbotten. Ein av mange flotte steingardar i Botnane, dei fleste mura på 1880-90-talet, etter jordskifte mellom gardane.
Fleire steingardar kring Storrøysa i Sørbotten, den fremste går frå vegen og heilt ned til sjøen. Ein av dei steingardane som vart kutta tvert av ved vegen for å oppfylle Vegvesenet sitt krav til avstand mellom steingard og veg.
Steingardane er ikkje freda
– Har vi lov til å rive ned steingardar?
– Steingardane er ikkje freda, sjølv om mange trur det. Men i mange kommunar er dei omfatta av sokalla omsynssoner, som seier at dei er verd å ta vare på. Steingardane har nytteverdi den dag i dag, ikkje berre som eit godt syn for auga. Dei er effektive gjerde for beitedyr og hagebruk, sjølv om ein nokon stader må sette eit gjerde på toppen av dei for å halde ute dei dyra som hoppar høgast. Å gjerde inn ein grønsakhage med steingjerde skaper ein eigen biotop for grønsak- og bærdyrking, som har blitt så populær dei seinare åra.
– Kan alle lære seg å mure?
– Ja, du skal vere ein bra treneve for å ikkje lære det, men du må ha rettleiing og trening. Vi er ulike personlegdommar også når vi murar. Nokon vil ha det fort gjort, andre likar å bearbeide steinen, andre tykkjer det er greit med hol i muren, andre vil ha tetta dei. Når fleire murar i lag kan det vere artig å sjå korleis dei finn ut av det i lag, eller ikkje gjer det. Når ein finn utav det er det eit kjekt lagarbeid å mure i lag med fleire.
– Korleis tek vi vare på ein steingard?
– Det er alltid eit visst behov for vedlikehald, og muren kan vere godt mura og mindre godt mura mura frå fyrst av. Dei kan dessutan vere mura på lite solid grunn, og dei er i rørsle og det ramlar ut stein. Før var det vanleg å sjå over steingardane om våren. Byrjar dei fyrst å rase ut aukar det på med forfallet, det er viktig å få teke det i tide. Å renske dei for mose og tre før det får sett seg fast er også nyttig. Høgt gras, kratt og skog bør ikkje få ta over rundt dei, for då vert dei lettare skadde og syner ikkje så godt i kulturlandskapet som dei fortener, seier Haakon Aase.
At denne steingarden framleis stå er mest vanskeleg å skjøne. Stadig vaska av floa og delvis bygd på hole berget. Ligg på spissen av Skjerven, rett sør om fiskeanlegget, i den sokalla Timbrevikja. Ein ser han best frå vegen rett sør om brua over Søre elva i Øvrebotten.
Tekst og foto: Magni Øvrebotten 27. september 2023.
Om du vil vite meir om steingardar og muring:
Sjå Riksantikvaren si nettside www.riksantikvaren.no og Espen Martinsen sin artikkel «Gamle steingjerder»
Og boka «Mur, far og dotter». Kjersti Aase Winjum si bok om å lære muring av Haakon Aase. Skald Forlag 2022.