Når Are Skoglund slår med ljå mellom steinane på Gamlebøen vekkjer dei gode minne frå barndommen, like eins når han ror til Florø for å handle eller kokar nytrekt fisk midt på natta. – Eg var mykje her på Gamlebøen åleine som unge, saman med Agnes og Richard. Dei gav meg del i ein ubroten, urnorsk tradisjon som gjev meg ei ryggrad eg ikkje ville vore utan. Vi skal ikkje gløyme kvar vi kjem frå, seier Are Skoglund.

Are Skoglund på Gamlebøen hausten 2022. Foto: Magni Øvrebotten.

Han er klar over at mange ser på han som ein håplaus romantikar, men meiner sjølv at han er ein realist. – Den rettlinja historia med stadig framgang trur eg ikkje på. Vi kan stå i steinrøysa att før vi veit ordet av det. Når det kjem til stykke er det viktig å vite kva som skal til for å bu i dette landet, og her på Gamlebøen lærde eg om korleis det går an å overleve her i Vestlands-Norge.

Are Skoglund tok over Gamlebøen etter far sin, læraren og rektoren Einar Skoglund (1929-1994), som hadde det same inderlege forholdet til plassen som sonen. Einar planla å busette seg her når han vart pensjonist, men døydde før han kom så langt. Det var mor hans, Jenny (1898-1989), som kom frå Gamlebøen. Ho var nest eldste dotter til Juditta (1868-1957) og Hermann (Holmen) Uren (1877-1928), og syster til Maria og Agnes. Eldstedotter Maria gifta seg med Torvald Husefest, som hadde gard i Husefest.

Bilete er truleg teke i 1953, på den solide steintrappa framfor huset på Gamlebøen. Framme mor til Are, Kari og oldemora Juditta. Bak far hans, Einar og gamletanta Agnes.

Den yngste, Agnes, vart buande på Gamlebøen til ho døydde i 1992, 89 år gamal. Hermann Uren døydde 51 år gamal, av lungebetennelse.  Juditta tok til seg to fostersøner, Agnar Faye og Richard Rasmussen. Richard var fetter til Juditta. Han vart maskinist og budde på Gamlebøen til han døydde i 1986. Agnar Faye fekk seg eige bruk og stifta familie i nabolaget.

Farmor til Are, Jenny, arbeidde på kafe, fyrst i Florø, deretter i Sauda.
– Der møtte ho ein utruleg stileg fyr, Arthur Skoglund (1894-1976), med eigen bil. Han fekk mora Anna (f.1874) sitt svenske etternamn, sidan ho fekk han utanfor ekteskap. Foreldra hennar  kom til Norge kring 1865, etter at mange i slekta deira døydde i fattigmannsepidemien kolera, fortel Are Skoglund.

Rundt 1900 var det så mange svenskar i Oslo at det vart snakka svensk i fleire bydelar. Oldemor Anna var den fyrste kvinnelege arbeidsformannen i Norge, på ein syfabrikk i Oslo. Ho hadde god løn og eiga leilegheit i Trondheimsveien. Jenny og Arthur gifta seg i Florø i 1919, og flytta til Oslo. – Det var å fare langt den gongen, så heile slekta var møtte fram for å vinke farvel då ho reiste.

Gamlebøen var eit omsorgshus

Farmora Jenny fekk fire barn og den fyrstefødde Alf døydde berre eit halvt år gamal, av tuberkulose. Han vart smitta av bestemora Anna, som var sjuk, men likevel ville ha barnet opp i senga til seg. – Det fekk Agnes til å reise til Oslo for å rydde opp. Ho truga visst med både skilsmål og anna om dei ikkje fekk den sjuke bestemora inn på ein tuberkuloseheim. Det lukkast dei med. Agnes var ved fleire høve ein reisande familieterapeut, med oppbretta armar og mykje kraft, fortel Are med stor respekt for gamletanta på Gamlebøen. Han er sjølv psykolog og har fundert mykje på kor små kår fremjar det beste i nokon, og det verste i andre. Han finn døme i slekta:

Far til Juditta, Johannes Rasmusson Rogaldsvåg (1834-1922), var klokkar på Kinn i 40 år og rodde årleg til Bergen med uer for å kjøpe salt.( Han skal ha kome til verda på Ytre Reksten, faren heitte Rasmus Bendiksen og mora Oline Førdeleitane). – Tippoldefar Johannes rekna seg som ein mann av høg moral og var ikkje nådig då dottera Rakel fekk eit barn utanfor ekteskap. Han var av dette strenge folket som klora seg fast til tilværelsen med fingertuppane. Alle vart ikkje snille av det, meiner Are Skoglund. Oldemora hans, Juditta, tok eit oppgjer med denne strengheita då systra fekk dette «uekte» barnet.

– Juditta stod nok sjølv for ei streng grunnhaldning, men skilde mest mellom beviseleg skikkelege og uskikkelege folk. Det gjorde nok Agnes óg, men begge var svære til å ta seg av folk som trong hjelp på ulikt vis, både i nær familie og elles. For Are Skoglund er dei to døme på at små kår også kan fremje det beste i menneske. – Gamlebøen var eit omsorgshus, slår han fast. Juditta døydde i 1957, så henne hugsar han ikkje. Men han trur ikkje han har møtt eit meir gjestfritt menneske enn Agnes Uren.

Dette måleriet av Gamlebøen har Skoglund fått Trud Nybø til å måle etter eit gamalt bilete.

Mjølkering med flatbrød

Familien til Jenny og Arthur Skoglund i Oslo talde tre søner etter at den fyrstefødde døydde. Det var Harry, Arvid og Einar. Heile familien reiste til Gamlebøen i sommarferiane. Det var fast tradisjon at dei skulle ha mjølkering (rømmekolle) med flatbrød når dei kom, og at dei hjelpte til med slåtten og anna som trong gjerast. – Alle vart sterkt knytte til plassen. Men sidan far min var yngst var han også mykje her åleine, ikkje minst etter at vi flytta til Svelgen i 1963, fortel Are Skoglund.

Einar Skoglund var utdanna jerndreiar då han fekk det for seg at han skulle bli lærar. Han gifta seg med Kari Andersen i 1950 og dei fekk to barn, Are i 1954 og Nina 1958. – Då far skulle levere hovudoppgåva si (om dei grunnlovsforslaga som ikkje vart vedtekne i 1814) vart det brått ledig lærarjobb i Svelgen og det hadde han sikta seg inn på lenge. Han var høgmotivert for jobben på realskulen i Svelgen og fekk den, og hovudoppgåva vart aldri fullført. Han var svært glad for å få jobb nær slekta sin heimstad, og oppteken av at ungdom herifrå fekk seg utdanning og kunne tevle om viktige posisjonar i samfunnet.

Are Skoglund var åtte år då dei flytta til Svelgen. Han snakka austkantdialekt frå Oslo, men somrane på Gamlebøen gav han ei kjensle av å kome heim. Den kjensla er særleg knytt til dialekta her og det har gjort han glad i språk. Han veit ikkje om nokon finare dialekt enn dialekta ute på Bremanger-landet, men sjølv lukkast han aldri med å skifte talemål.

Familien Skoglund kom raskt inn i miljøet i Svelgen fordi svelgaren Ragnvald Rise (1894-1968) og Einar Skoglund var i slekt (Rise var søskenbarn med Juditta) og godt kjende frå sams opphald på Gamlebøen. Familien budde i Svelgen til Bremanger kommune avslutta to-årig realskule og innførde ungdomsskule i 1973. Då reiste Kari og Einar Skoglund toeine attende til Oslo og han heldt fram som lærar der, men med hyppige og lange opphald på Gamlebøen.

Yngstejenta Agnes framfor foreldra Hermann og Juditte Uren. Bak dei står fostersonen Richard Rasmussen og døtrene Maria og Jenny. Foto privat

– Kva med meg då?    

Det var ikkje planen at Agnes Uren skulle bli på Gamlebøen all sin dag. I ungdomen var ho aktiv i Frelsesarmeen og hadde fått seg arbeid på eit hotell dei dreiv i London. Ho stod reiseklar då mora Juditta utbryt: «Kva med meg då?» og Agnes tek av seg reisekleda og blir.

– Agnes hadde vore svært motivert og reiseklar. Ho snakka om London med ei avklara sorg. Men mora kunne ikkje sitte att åleine med ei ku og fem sauer. Etter å ha gjeve opp London forlova ho seg med Mandius Sønnervåg, som óg budde på stranda. Men han fekk tuberkulose og hamna på tuberkuloseheimen på Sandane, der han døydde i 1944. Dei gifta seg aldri, men ho gjekk med ringen hans heile livet, fortel Are stille. Ho planta ein vakker hage kring husa, som han trur var til minne om Mandius. Ein kjærleikens hage.

Are Skoglund og kona Berit Nygård bur i Oslo. Dei har to søner og ei dotter, og to barnebarn. Sommarstid er dei fleire på Gamlebøen, men elles i året er han her mest åleine i kortare og lengre bolkar. Han finn seg godt til rette med det, og søkjer den roa han finn her, seier han.

Den pensjonerte psykologen har planar om å skrive bok om sosialiserande miljøterapi, ein utviklingsteori han har utvikla i arbeidet sitt som psykolog og no prøver å utvikle vidare i lag med kollegaer som er interesserte og framleis aktive psykologar. Som psykolog har Are Skoglund arbeidd mest med barn og unge som vert sett på som «verstingar». Dei viktigaste spørsmåla å få svar på for å hjelpe dei meiner han er: «Kvar har utviklinga deira låst seg?» og «Korleis kan vi få normalutviklinga deira i gong att?».

– Vi har fått til utruleg ting med folk når vi tek dette utgangspunktet, men det er vanskeleg å få gjennomslag for det i systemet. Der er oppdraget å behandle psykisk sjukdom, ikkje å få i gong att ei fastlåst utvikling. Det eg kallar «støttande sosialisering og kulturell innpoding» er det menneske treng. Det fekk eg her på Gamlebøen og det har vore sentralt for meg å bruke som psykolog. Men det har vore tungt å omsette det til miljøterapi i praksis rundt om i ei tid der sjukdomsbegrepet rår hos alle leiarar, seier Are Skoglund.

Huset på Gamlebøen sett frå der fylkesvegen svingar seg forbi Urane. Foto: Magni Øvrebotten

I år tykkjer han at det har blitt lite gjort, både ute og inne, fordi han fleire gonger har friska oppatt ein lungebetennelse han pådrog seg etter å ha vore koronasjuk i april. Han har både gått for lange turar og vore for tynnkledd i skitveret denne sommaren, meiner han. Are har minna seg sjølv om at oldefar Hermann døydde av lungebetennelse, 51 år gamal, etter ein noko dumdristig rotur.

– Lungene mine er som store, opne og kalde grotter, som tek til seg all kulde og vind. Det kan jo vere ei svakheit eg har frå familien, så det er best å passe seg, ler Are Skoglund med aning av ein alvorleg undertone. Han fylgjer meg ut på trappa der tante Agnes sin eføy held på å få overtaket mellom dei solide steinhellene. Han påpeikar at her framleis er nok å ta tak i, sjølv kjærleikshagar steller seg ikkje sjølv.

 Intervju Magni Øvrebotten, 23.10.22.

Den 22. mars var det 70 år sidan Fridtjov Urdal kom til verda i Bergen. Nokre veker gamal vart han adoptert vekk til Ågot og Paul Urdal, og bestemor Anna på Kviene. Han meiner han var heldig som hamna der. Fyrst i 2014 søkte han fylkesmannen om innsyn i kven som var dei biologiske foreldra hans, og over natta vart han storebror til fire halvsystrer og onkel til ti.

 – På den eine sida visste dei om meg, på den andre vart eg ei overrasking. At systrene mine ikkje visste om meg, trur eg på, men at familiemedlemmer før dei ikkje visste trur eg knapt. Dei heldt berre godt kjeft. Eg trur dei to familiane hadde stukke hovuda saman og i lag funne ut korleis «problemet» meg kunne løysast, utan at det vart eit bygdarop. Det både var og er viktig, ler Fridtjov.

Fridtjov Urdal bak pc-en på heimekontoret på Vassenden. Han samlar på kunst, bøker, møblar, tekstilar og bruksgjenstandar, ja, alt. Stilen kallar han «barokk estetikk».

Det var døtrene hans, Åsta og Idun, som fekk han til å søkje opp den biologiske familien sin. Sjølv var ikkje Fridtjov Urdal så oppteken av den. Han har alltid visst at han var adoptert, men delte det ikkje med alle. Døtrene var opptekne av om dei hadde ein stor familie dei ikkje visste om. Og det hadde dei.

– Begge dei biologiske foreldra mine var døde, men eg har fire halvsystre og det vert to heilsystre til saman! To på mor mi si side, og to på far si.  Eg er veldig godt fornøgd med den familien eg fann. Eg har gått frå å vere einebarn til å ha fire systrer.

– Kjenner du deg att i systrene dine?

– Ja, vi har ein del felles trekk. Eg la ut etterlysing av den biologiske familien min på Fjesboka og ei av systrene på farsida ringde morgonen etter. Det var nokre setningar og så var det som om vi hadde kjent kvarandre i årevis. Det er rause folk til begge sider og det vart veldig fort naturleg at eg fanst. Det har vore ei glede og heilt uproblematisk, seier Fridtjov. Han lurer på om han hadde vore meir oppteken av den biologiske familien sin om det var problem i samband med den? – Ein set kanskje for lite pris på det som er alminneleg og takkar for lite for det som er sjølvsagt?   

Fridtjov Urdal snakkar no om den biologiske familien og den sosiale/kulturelle familien sin. Mor og far er framleis Ågot og Paul Urdal. – Eg trur på mange måtar at eg var heldig som hamna hjå dei og bestemor Anna på Kviene. Eg kunna ha hamna i mange slags miljø, seier han ettertenksamt.

Dørklokka til Fridtjov: Ring på! Når du høyrer det brøler: Kom inn! Så gjer det Stå ikkje der som ein tyl Kom inn!

Tre gudar på Kviene

– Kva miljø var det på Kviene?

– Dei hadde det felles at dei ikkje visste kva godt dei kunne gjere for meg. Eg vart vel det dei kalla «forbrælt». Det var tre gudar i huset på Kviene. Gud ein var bestemor sin. Han oppheldt seg stort sett i Det gamle testamentet og la seg opp i alt. Ein uhyre travel person som meinte om alt frå verdssituasjonen til sauer i skorfeste. Gud to var mor mi sin. Han var ein litt engsteleg metodistgud. Gud tre var far min sin. Han var nokre etasjar over Vatikanet. Far var fasinert av moderkyrkja (Den katolske kyrkja). Men det var bestemor Anna som hadde det næraste og mest daglegdagse tilhøve til guden sin, minnest Fridtjov.

Han hugsar godt svaret til faren ein søndag det kom folk til gards som spurde om korleis det stod til med ho Anna? – Jau, ho sit inne og høyrer på høgmessa og hyggjer seg til dommedag. For då skal vi endeleg få sjå, svarde Paul Urdal. Slike svar set Fridtjov pris på og frydar seg over den dag i dag.

– Eg kunne Fadervår på latin før eg kunne det på norsk. Like eins Ave Maria. Det var det far min som lærde meg. Eg trur ikkje det er så mange av mine samtidige som har opplevd høgtlesing av helgenbiografien om den heilage Birgitta av Vadstena. Den las far min for meg som kveldslektyre. Like eins Snorre og dei islandske ættesogene, frå perm til perm. Det var spennande og greitt å høyre på, men berre råd å forstå på overflata for ein unge.

Mor Ågot var god til å teikne og hadde vore organist i metodistkyrkja i Haugesund. Ho spelte på husorgelet i heimen og på alle basarar og tilstellingar på Årebrot. – Men det var det skrivne ordet som hadde den største plassen i heimen. Dei las meir enn vanleg var av poesi. Både Bellmann og Frøding stod i bokhylla, fortel han. Til konfirmasjonen fekk Fridtjov boka «Hærverk» av Tom Kristensen, av ei tante i Danmark. – Litt av ei konfirmasjonsgåve, ein dekadanseroman, frå syster til mor mi, ler han og siterer innleiinga til romanen utanboks.

– Den store interessa for bøker og lesing som eg fekk heime gjorde at eg byrja kjøpe bøker sjølv i ung alder, ja, alt på folkeskulen kjøpte eg meg Fakkelbok med Ibsenstykka Brand og Peer Gynt. Hugsar eg fekk ein boksjekk og stod i valet mellom å kjøpe Hardyguttene eller «Brødrene Karamasov»/»Forbrytelse og straff» av Fjodor Dostojevskij.

– Og du kjøpte Dostojevskij?

– Ja, eg fekk att mest sider og lesetid med det. Eg las dei som ei ytre handling og filosoferte meg ikkje gjennom laga. Men eg skjønte meir etter kvart. Difor er det ikkje vekkasta å lese Dostojevskij som 14-15-åring. Du treng ikkje forstå alt med ein gong.

– Eg vaks opp i eit hus der det var samla mykje. Fekk nok med meg det ho bestemor kalla «røyskattnatur»: Å dra likt og ulikt heim til hola og sjå seg gang i alt.

– Liten, feit og illsint

Fridtjov si evne til å hugse og lære seg tekst utanåt kom vel med i skulen då det synte seg at han var ordblind (dysleksi), og det vart mykje bal med skrivinga. Han hadde det ikkje kjekt på skulen og det var ikkje mykje hjelp å få med lese- og skrivevanskar på 1960-talet. Han vart det vi i dag kallar mobba, den gongen heitte det terga.

– Når ein er liten, feit og illsint då ligg alt til rette for at du skal bli plaga. Det ville vore eit under om ikkje så var tilfelle. Det er slik det er, slær han fast. – Å gå og hugse på skeive ord og fornærmingar, er den sikraste form for sjølvplaging. Slike ting er avhengige av situasjonane og den tida det skjer i, meiner Fridtjov.

– Korleis har det merkt deg?

– Somme tider likar eg å tru at slikt kan auke eins eigen toleranse. Nokon folk tykkjest å tenkje slik at «når eg vart plaga så skal jammen andre bli det óg». På den måten held elendigheita berre fram, ein får ikkje brote den vonde sirkelen. Slik er det med mykje i livet.

– Toler ein meir?

– Etter å ha byrja i arbeidslivet på fiskebåt og smelteverk har eg lært meg å ikkje vege andre sine ord på gullvekt. I ettertid sett ville eg ikkje vore utan tida på Bremanger smelteverk i Svelgen på slutten av 1960-talet. Det var ein del av oppdragelsen, ein stor arbeidsplass og store prosessar som var fasinerande.

Sjømannslivet til Fridtjov Urdal var makrellfiske i Nordsjøen, på Finnmarka etter lodde, frakt av jern til Oslo, kystfrakt frå Nordmøre til Svelgen med kalk, og malm frå Rødsand gruver til Svelgen. – Var vi heldige og alt gjekk greitt kunne vi ha Hustadvika og Stadten ein par dagar for veka. Så eg har vore i litt sjø.

– Han der høres passelig gal ut

Etter å ha avslutta sjømanns- og smelteverkslivet arbeidde han ei tid på Ungdomsklubben Docken i Florø. Han var med i Flora kunstlag og fekk ansvaret for å vere kontaktperson for ei utstilling i Riksgalleriet. Der møtte han Svanaug Steinnes som tipsa sjefen sin, Einar Berg, om at Fridtjov Urdal kunne vere ein godt eiga vikar når dei trong folk til å reise rundt med utstillingane til Riksgalleriet.
– Han der høres passelig gal ut, så han tror jeg at vi prøver, sa Berg etter å ha snakka med Fridtjov i telefonen.

Han vart sendt til Mandal, «Kunst i bøker» heitte fyrste utstillinga. Han fekk ei kort innføring av kunstnaren Hans Kristian Zigler om korleis han skulle gjere det. Utstillinga passa Fridtjov som hand i hanske, han kjende mykje av kunsten frå bøkene og julehefta på Kviene. Han reiste rundt med originalane frå Snorre, Kittelsen og Werenskiold.  – Vi hadde dei montert i glas og råme, pakka i tunge kassar, som vi køyrde på opne lastebilar. Kunsten levde farleg på midten av 1970-talet. Om dagens konservatorar hadde sett det hadde dei sprunge skrikande derifrå.

Denne engelske aqvarellen var det fyrste kunstkjøpet til Fridtjov. Kjøpt då han var 15 år.

Fridtjov likte dette arbeidet. Han trefte mykje folk som reiste rundt i anna arbeid, både kjende og ukjende. Alt frå seljarar til emisærar og landskjende pianistar. Han budde på alt frå finare hotell til brakker på industriområde, og heime under trappa hjå folk. Han har tråla heile landet på denne måten. Frå slutten av 1970- talet til 1989 reiste han på turne for Riksgalleriet fleire månader i året, om lag ei veke på kvar plass.

– Det var ei stor oppleving når du hadde synt rundt ein utkommandert skuleklasse og det kom att ein av eige tildriv og ville sjå meir. Det store er når du føler at du vekkjer ei form for interesse. Det er viktig å sjå kven som er førar i flokken og på eitt eller anna vis sette klørne i vedkomande, gje dei litt merksemd. Stundom var det nett dei som kom att for å sjå meir.

Men han skundar seg med å legge til at han sikkert har skremt av tusenvis av skuleelevar rundt om i landet, med si malmtunge røyst og dramatiske forteljingar. Han prøvde å snakke seg inn på dei med noko daglegdags som dei kjende, men stundom vart det meir monolog enn dialog.

– Eg brukte å seie med dei at eg kom til å seie ting dei ikkje forsto. Men det brydde eg meg ikkje om. Dei treng det dei ikkje forstår, for det er det dei får forstand utav. Dette forskrekka mange lærarar. Det vart ikkje betre når eg sa til elevane at dei ikkje måtte tru det eg sa, for eg formidlar mitt inntrykk. Dei kan ha eit anna.

– Var ikkje det litt krevjande tankegang for ein flokk skulelevar?

– Jau, det der slit jo vaksne folk med å forstå óg. Men det er berre kven som har laga bilete, når og storleik som er fakta. Resten er formidlaren si oppfatning og meiningar. Ein formidlar ikkje den absolutte sanninga, men viser veg for at folk kan gå sine eigne vegar og få sine eigne oppfatningar. Det er som med dikt, dei blir tolka ulikt og har ingen fasit.

– Denne vakre båten laga båtbyggjaren Saxe Bjørkedal til meg.

Sjølvlærd og forviten

Fridtjov Urdal kan med rette kallast sjølvlærd og fagleg forviten. Når eg spør kvar den store kunstinteressa hans kjem frå ber det attende til bøkene og foreldra på Årebrot. Faren hadde eit syskenbarn som var målar og då Paul Urdal gjekk på Voss landsgymnas gjekk han inn og ut av heimen til målaren Lars Osa.  – Mor mi kom frå Haugesund og der hadde dei omgang med målarane Fredrik Kolstø og Ole Frøvik. Så vi visste at slike fanst. Det fyrste eg las om kunst var to bøker av den danske kunsthistorikaren R. Broby-Johansen, som vi hadde heime. Så kunsten var ikkje framand for meg.

Fridtjov fortel med stor innleving om «fæle bøker» dei hadde på loftet. Han såg i dei for å skremme seg sjølv. Særleg gjorde Gustav Pore sin biletbilbel inntrykk. – Der hang folk att i trea når Syndefloda trekte seg attende. Salomons dom såg heller ikkje særleg kjekt ut, fortel han og ramsar vidare opp namna på biletebøker av tyske ekspresjonistar som Hitler rydda ut av dei tyske galleria då han kom til makta. Fridtjov trur faren hadde kjøpt bøkene for å halde tysken ved like.

– Kvar jul kom det i hus eit veldig flott julehefte som heitte «Kimer i klokker» (katolikkane sitt julehefte). Det var fullt av av kunst frå renessansen og helgenar i søkk og kav. Dessutan er eg nærsynt og det medførde at eg måtte til Bergen til augelækjar ein gong i året. Då budde vi hjå ei tante og ein onkel i Ladegårdsgaten og gjekk i dagesvis på Historisk museum, Rasmus Meyers samlinger og Permanenten og såg på kunst og historiske gjenstandar, seier Fridjov og kan på strak arm fortelje kva kunstverk han såg der som gutunge, og kva inntrykk dei gjorde.

Denne lampen er Fridtjov sitt siste «godkjøpt» på bruktbutikken. Det vert nok fleire.

Etter over ti år som kunstformidlar i Riksgalleriet byrja han i 1991/92 på Kunstnarsenteret i Sogn og Fjordane og «vart med som nissen på lasset» til Sogn og Fjordane kunstmuseum. Frå 1. april er Fridtjov Urdal pensjonist. Han tykkjer det har vore kjekt å arbeide med kunst og kunstformidling, difor håpar han at Kunstmuseet kan nytte han til «eitt og anna» ei stund til.

– Eg har høyrt så mange snakke om alt dei skal få gjort som pensjonistar. Men når eg ser kva dei har fått gjort på eigen kjøl har eg mista trua. Det er liten grunn til å tru at det vert annleis med meg, skrattler Fridtjov Urdal.

Intervju og foto: Magni Øvrebotten 23.03.2022.

Kvar dag i snart 47 år har Rune Nordbotten (58) registrert vêret i Botnane. Han var elleve år då han byrja med det. På veg til fjøsen om morgonen melder han inn vêret i bygda til NRK i Sogn og Fjordane. – Botnane er ein interessant plass å registrere vêret, for her går det eit markert vêrskilje. Det regnar meir her enn i Bergen, fortel Nordbotten engasjert.    

Rune Nordbotten med nedbørsmålaren mellom bustadhuset og fjøsen. Foto: Magni Øvrebotten.

Det byrja med at storebror hans, Atle, på ungdomsskulen fekk i oppgåve å registrere temperaturen i løpet av ei veke. For Atle vart det med den oppgåva, men hjå Rune vekte ho interesse og han tykte det var lite med berre ei veke.  – Den 9. juni 1975 byrja eg å skrive ned maks- og minimumstemperaturar, og frå nyttår i 1976 også nedbør. Så eg har etter kvart ein skikkeleg omfattande statistikk, seier Rune Nordbotten nøgd og vedstår seg stor interesse for både tal, grafar og statistikk. Det trengst nok for å drive med slikt.

– Vêret er ikkje likt, det går i bølger. Vi har til dømes nokre kalde vintrar i kvart tiår. Dei kjem alltid etter kvarandre, to eller tre på rad. I kalde vintrar vert det turrare og mindre nedbør.  Somrane har jamt over vorte litt varmare, men det er større skilnad på dei enn på vintrane Men somrane går i bølger dei også, seier Rune.

Vidare fortel han at våren kjem tidleg i Botnane og hausten seint. Det er sjeldnare med kulde i april, men det kan kome ei frostnatt før 10. mai. No er det sjeldan at bjørka ikkje har sprotte til 17. mai, og sjeldan med kalde haustar. Det er våren og hausten det er størst skilnad på frå tidlegare tider.

Markert vêrskilje

– Botnane er ein interessant plass å registrere vêret, for her går det eit markert vêrskilje. Frå Botnane og innover mot Ålfotbreen har vi flest dagar med nedbør i heile landet, ja, endåtil meir enn i Bergen. Det regnar like mykje i Botnane som i Svelgen, sjølv om det etter «normalen» skal regne meir lenger inne enn her heilt ute på kysten. Det er dei høge fjella våre som gjer det. Botnane får mest nedbør i sønnavind, Svelgen i sørvest-nordvest, og sidan det er jamt meir sønnavind, vert det i to av tre år mest nedbør i Botnane.

Intervjuet med Rune Nordbotten vart gjort 10. januar 2022, eit par dagar før uveret Gyda var varsla med mykje nedbør oppover kysten. Rune meinte at Gyda ikkje kom til å ta så hardt i Botnane, ho vart verre litt lenger inn i fjordane. Det slo til då Gyda kom. – Så lenge vinden er på sør får vi mest nedbør, men når han er på sørvest minkar det fort av her. Men når det ligg lågtrykk ut i havet, som ikkje kjem inn, får vi mykje nedbør i Botnane. Til dømes mykje meir enn i Sørgulen, lenger inn i Gulefjorden, legg han til.

– Eg hugsar vi fekk 60 cm med snø her frå ei byge som låg seks-sju timar og tømde seg ute ved Hovden. Det kom berre fem cm i Husefest rett sør om Botnane. Det snødde herifrå og inn i Svelgen, men der kom det berre halvparten så mykje snø som her. På Kalvåg kom det ein meter med snø, medan dei på Flora berre såg ein blå vegg her nord hjå oss.

– Kva er grunnen til dette?

– Det er ein knekk i landskapet som går nord-sør og svingar mot nord-aust. Det skaper eit vêrskilje, og det som kjem frå nord/nordaust fer til havs når det passerer Botnane. Den sørlege grensa for veret som vert meldt for Nordfjord og nordover går her i Botnane. Men bles det søraust stoppar ho i fjella på kommunegrensa Kinn/Bremanger og i Magnhildskaret, og det vert lite nedbør her på nordsida av fjellkjeda. Då kan det snø ein halv meter på Årebrot og på Flora, og like eins når det regnar om sommaren. Om vinden er på sør-sørvest er det omvendt.

Fjellet Opnaren i Sørbotten er ein viktig grunn til vêrskiljet i Botnane. Foto: Magni Øvrebotten.

Nyttårsorkanen vart eit tidsskilje

Sjølv om Rune Nordbotten ikkje har late seg personifisere med bruk av namn er det han som melder kva vêr det er i Botnane i morgonsendinga til NRK i Sogn og Fjordane. Han hugsar ikkje kor lenge han har drive på med det, men det har blitt nokre år. Målestasjonen hans ligg mellom bustadhuset og fjøsen, så det høver å ta med målinga på veg dit i sekstida om morgonen. Når han er rundt om i fylket på ulike møte merkar han at folk får det med seg og er opptekne av vêret.

– Før nyttårsorkanen i 1991/92 brydde ikkje media seg om veret, men etter den vart interessa stor. Nyttårsorkanen vart eit tidsskilje der som i mykje elles, også for vêrvarslinga. Eg hugsar godt trekantane som kom opp på vêrkartet den nyttårskvelden. Her blest det verst mellom fem og sju om morgonen fyrste nyttårsdag. Bygda såg ut som eit krigsområde. Nyttårsorkanen var det vi kallar «utsynning», ei form for sørvest der tunnakallane (syklon) kom tett og saug vekk det som kom i deira veg. Her på garden tok han heile eternittaket på løa, knekte ein bjelke på 40 cm i diameter. 30 cm av han var kjerneved. Eg saga 100 år gamal al til ved etterpå, det var beinhardt så gnistrane fauk i alen.

– Kor sterk var orkanen her i Botnane?

– Det er det ingen som veit. På Mehuken målte dei 88 meter i sekundet under ekstremvêret  Dagmar 26.12.2011, som vi kom oss bra frå her. Då var vinden beint på vest. Orkan er 32,9 meter i sekundet. Det betyr at Dagmar var tre gonger orkan og det bles endå meir her under orkanen natta til 1. januar 1992. Vi som opplevde den natta gløymer ho aldri. Dei vi då kalla «gamlekarane» hadde aldri opplevd maken til galevêr, og nyttårsorkanen sette ein støkk i mange, både unge og eldre.

Meir snø før?

– Er det berre dårleg hugs når eg påstår at det var meir snø her på 1960-talet enn no?

– Nei, de som var ungar på 1960-talet fekk oppleve meir snø enn nokon annan generasjon på 1900-talet. 1960-åra var dei desidert kaldaste i heile det hundreåret. Det trur eg kom seg av stor forureining. For det vart ei tydeleg forandring då Europa tok tak i forureininga og renska opp på slutten av 1980- og 1990-talet.

– Er det stor skilnad på dei ulike tiåra?

– Ja, 1930-talet var eit mildt tiår. 1940-åra var litt kjølegare, med nokre kalde vintrar i krigsåra, men ikkje så kalde som 1960-åra. På slutten av 1970-talet var det tre kalde vintrar etter kvarandre. Nyttårsdag 1978/79 var det minus 15 grader i Botnane og det er uvanleg kaldt her. Det er berre målt det ein gong til.  Om vi går til dei seinare åra var 2010 eit av dei mest stabilt kalde åra. Desember 2009 til februar 2010 var dei mest stabilt kalde månadane eg har opplevd. Då var her snø heile tida. Han kom og gjekk ikkje, slik han brukar å gjere.

– Kva med årsnedbøren?

– Årsnedbøren går i bølgedalar og er våtast i periodane mellom kalde vintrar. På slutten av 1980-talet og byrjinga av 1990-talet hadde vi fem, seks år med i snitt tre meter nedbør i året. Men den våtaste perioden eg har målt var 2011-17. Dei tre siste åra har vi vore inne i ein litt turrare periode, som vi kanskje er på veg ut av?  Men nedbøren aukar over tid, jamt med temperaturen, som har auka med minst 10-15 % dei siste 40 åra. Når havet vert varmare vert det meir fordamping, og då vert det meir nedbør. Det ser ut som lågtrykka om vinteren har større temperaturskilnad enn før, og det medfører meir uvêr og nedbør, seier Nordbotten.

Det er såleis ingen tvil om at temperaturen generelt har stige, og auken ser ut til å ha vore  jamn i Norge om vi ser han i eit 100 års perspektiv eller meir. – Vi kan ikkje halde fram med det forbruket vi har. Vi brukar opp det ressursgrunnlaget framtidige generasjonar skal leve av, seier Rune Nordbotten.

Rune Nordbotten likar å arbeide med tal, grafar og statistikk. Foto: Magni Øvrebotten

– Eg hugsar kor karane diskuterte vêret når dei var samla på kaia i Korsnesvika. Han Kåre i Kvia (Nøttingnes) var halden for å vere best til å spå veret. Kva vêrmerke har du teke med deg vidare frå dei?

– Eg kan kanskje ikkje så mange som gamlekarane kunne, men ein del har absolutt noko føre seg, medan andre er meir fantasi. Fullmåne og nymåne på same tidsrom etter kvarandre brukar å gje ein fjorten dagars periode med betre vêr enn elles, særleg når det er austamåne, dvs.at han er full og ny etter midnatt og mellom klokka eitt og ti. Han Kåre i Kvia sa at sørausten gav godvêr, men på slutten trur eg sjølv han byrja tvile på månen. Men det er klart at generasjonane før oss var meir avhengige av vêret og trong å forstå seg på det på ein heilt annan måte enn i dag. For dei var vêrmeldingane i radio viktigare å høyre enn noko anna.

Yr.no har tapt seg

Lenge tykte Rune Nordbotten at det var god hjelp i å fylgje med på kva nettstaden Yr.no melde. Men den har tapt seg, synst han. Dei har tilpassa seg mobilbruken og fjerna alt som er for tungt for mobilen, og er dermed lite brukande for dei som er spesielt opptekne av veret. Nordbotten saknar karta som synte prognosane framover i tid. No er det til dømes ein radar som syner nedbør 1,5 time før/etter. Det er for kort tid når han ynskjer å kombinere lokalkunnskap med ulike metodar for analyse som Yr.no hadde tidlegare. – Til dømes finne ut når eg skal gjødsle jorda utan at møkja berre renne vekk. Det bør regne når ein har gjødsla, men ikkje i altfor store mengder, seier gardbrukaren Rune Nordbotten.

– Botnane er kanskje ikkje plassen for dei mest versjuke. Men for dei som likar veksling i vêret er her fint. Det er vinden som skil oss mest frå andre plassar. Vind har vi mykje av, smiler Rune Nordbotten mykjeseiande. Medan han var vekke på skule på 1980-talet tok far hans, Johannes Nordbotten (94), målingane, og no er det avløysarane i fjøsen som må ta dei når Rune er vekkreist. Det er ikkje ei offisiell måling, men målaren i Nordbotten stettar dei krava som Meterologiske har til målarane sine. No automatiserar Meterologiske både nedbør- og temperaturmålarane, det siste fordi det er slutt på dei nøyaktige kvikksølvtermometera. Men Rune Nordbotten har ingen planar om å gje seg med å målet nedbør og vind i Botnane.

Intervju og foto: Magni Øvrebotten 10.02.22.